AQShlik olim Kristofer Fort o‘zbek tilida maqola yozdi

Bugun o‘zbek tili sharqu g‘arb davlatlarida, jumladan, Yevropada ham o‘rganilayotgani barchamizni faxrlantiradi.

Til – dil kaliti, deyishadi. Yugurik zamon so‘qmoqlarida insoniyat uchun tobora qadr topayotgan, o‘zlikni va yashab qolish shartini ortmoqlab chopayotgan manzara – bu, ona tili hodisasidir. O‘zbek tili ham ana shu qutlug‘ kahkashon ichida yanada sayqallanib, go‘zallashib bormoqda. Bugun o‘zbek tili sharqu g‘arb davlatlarida, jumladan, Yevropada ham o‘rganilayotgani fikrimiz dalilidir.

AQShning Michigan universiteti doktoranti Kristofer Fort yaqinda o‘zbek tilida maqola yozdi. "O‘zbek tili XXI asrda" deb nomlangan maqolada ona tilimizning o‘ziga xos jihatlari, shaloladek serjilo qirralari haqida so‘z yuritilgan. Quyida K.Fortning shu maqolasini havola qilamiz. Ba’zan o‘zimiz o‘z tilimiz qolib boshqa tilda so‘zlashishni afzal bilayotgan bugungi kunda okean orti fuqarosi bizning tilimizda ravon maqola yozgani kishini behad quvontiradi, qalbimizda ONA TILImizdan faxr tuyg‘usini yuksaltiradi. Zora, bu biz uchun ibrat, namuna vazifasini o‘tasa, degan o‘y kechadi ko‘ngidan.

O‘ZBEK TILI XXI ASRDA

Movarounnahrda turk tilida birinchi bo‘lib yozmagan bo‘lsa ham, Alisher Navoiy eski o‘zbek tilining bobosi unvonini qozongan, chunki u birinchi bo‘lib turk tilida yaxshi yozgan. U «Muhokamat ul-Lug‘atayn» asaridagi son-sanoqsiz go‘zal baytlari bilan turk tilining husni fors tilinikiga nafaqat teng, balki ayrim jihatlarda ustun chiqadi, deb isbot qilgan.

Navoiyning vafot etganidan besh yuz yildan ortiq vaqt o‘tganiga qaramay, uning so‘zlari va keltirgan dalillari hali ham o‘z isbotini topmoqda. Biz, albatta, globallashayotgan dunyoda yashaymiz. O‘zbek tiliga qaraganda jahon bo‘ylab keng tarqagan tillar – masalan, ingliz, fransuz, rus yo xitoy tili ko‘proq ijtimoiy harakatchanlik imkoniyatini beradi. Tarix va mustamlakachilik natijalari shular – taqdirga tan berishga to‘g‘ri keladi. Ammo bu zamonaviy fakt Navoiy merosiga ziyon yetkaza olmaydi, chunki Navoiy ijod qilgan turk tili va hozirgi o‘zbek tili o‘ziga xos husn va lakunalarga ega.

O‘zbek tilining o‘ziga xosligi haqida so‘z borganda, ko‘p mualliflar tilning lug‘atidagi durlarni ko‘rsatib o‘tadilar. Masalan, «zavol» so‘zi boshqa tillarda yo‘q. Mabodo «zavol» haqida aytilmasa, o‘zbek tilining benazir maqollari to‘g‘risida gapiriladi.

Shaxsan meni esa lug‘aviy so‘zlar emas, balki o‘zbek tilining sintaksisi yoki so‘zlar tartibi ko‘proq qiziqtiradi. Ona tili ingliz tili bo‘lgan mendek odam uchun o‘zbek tilining so‘zlar tartibini o‘rganib olish juda qiyin bo‘lgan va bu so‘zlar tartibi meni nafaqat gaplarni boshqacha o‘ylab tuzishga, balki men kuzatgan dunyo va gaplashgan odamlarga boshqacha nuqtai nazardan qarashga majbur qiladi. O‘zbekchada gapirsam, shunday aytishim mumkin, o‘zimni boshqa odamdek his qilaman. Bu tilda o‘ziga xos go‘zallik bor.

O‘zbek tilining sintaksisdagi husni men uchun sub’ektiv hissiyot hamdir. Tildagi so‘zlar tartibi quloqqa yoqadigan simmetrik kuy tuzadi. Biron gap «men»dan boshlansa «man» bilan tugaydi, «sen»dan esa «san» bilan tugaydi va hokazo. Bu tabiiy simmetriyadan o‘zbekchada har bir gapda to‘lalik yo tugallash hissi bor.

Hazrat Navoiy bu xushohanglikni shubhasiz sezgan bo‘lsa kerak, chunki ushbu o‘ziga xos ovoz uning turk tilidagi g‘azallari va ruboiylarida betakrorona ifodalanadi. Navoiyning vorislari, shu jumladan, men shug‘ullanadigan va asarlarini ingliz tiliga tarjima qilayotgan XX asr o‘zbek adiblari, o‘z ajdodi merosidan to‘la foydalanishgan.

Tez orada Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romani men ingliz tiliga o‘girgan tarjimamda «Akademik Stadis Press» tomonidan chop etiladi. Cho‘lponni tarjima qilishga bel bog‘ladim, chunki romanning birinchi so‘zlarini o‘qishim bilan uning o‘zbek tiliga xos usuli meni o‘ziga afsun qilib qo‘ydi. Xuddi buyuk bobosi Navoiydek Cho‘lpon o‘zbek tilining o‘ziga xos ifoda qilish imkoniyatlarini to‘la tarzda kashf etadi. «Kecha va kunduz» romanining o‘zbekcha lakunalaridan foydalanib, ko‘zga tashlanadigan istioralaridan biri mana bu: «Oy hali chiqmagan; faqat kechaning qorong‘isiga o‘chakishgan sanoqsiz yulduzlar tepada turib mash’allarini yondirganlar, xuddi peshona oldida ko‘ringan eng yorug‘ bir yulduz, piyoz to‘g‘rab yotgan kelinchakning ko‘zlariday, pirpirab yonardi». Albatta, boshqa xalqlarda ham piyoz to‘g‘rash ko‘z yoshlariga sabab bo‘lishi ma’lum, ammo bu istiora o‘zbek oilalaridagi munosabatlarni ochib beradi va shu zahotiyoq Markaziy Osiyodagi madaniy hayotning o‘ziga xos jihatini ifodalaydi.

Globallashuv jarayoniga qaramay, o‘zbek tili jahon tamadduni tarixiga o‘zining hissasini qo‘shgan til bo‘lgan va bo‘ladi. O‘zbek tilining badiiy so‘z ustalari – Navoiy va Cho‘lpondek allomalar jahon bo‘ylab dong taratishga loyiq. Men tarjimon bo‘lib, ularning nomlarini dunyoga tanitishda ishtirok etishdan xursandman. Ishonamanki, hozirgi zamon O‘zbekiston yoshlari o‘z bobolari merosidan faxrlanadi va uni dunyoga tarqatishdan iftixor qiladi.

Kristofer Fort,
Michigan universiteti doktoranti (AQSh).

* * *

Kristofer Fort – 1988 yili AQShning Minnesota shtatida tug‘ilgan.

2010 yilda siyosatshunoslik va rus tili bo‘yicha bakalavr darajasi bilan Michigan davlat universitetini tamomlagan. Ohayo davlat universitetida magistr darajasini olgan.

Kristofer doktorlik ishida XX asr rus va o‘zbek adabiyotlarini qiyoslab, tahlil qilmoqda. Uning Tolstoy va o‘zbek adabiyoti haqida maqolalari nashr qilingan.

Hozirda u Cho‘lponning "Kecha va kunduz" romanini ingliz tiliga tarjima qilib, chop ettirish harakatida.

Kristofer Fort bir necha yil O‘zbekistonda yashab, o‘zbek tilini o‘rgangan. 2018 yilning avgustida Toshkentda o‘tgan "O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari" mavzuidagi xalqaro konferensiyada ham ishtirok etib, nutq so‘zlagan edi.

O‘zA