ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЯНГИЛАНГАН КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ РЕАЛ МУЛКДОРЛАР СИНФИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ

Ўзбекистонда 2017-йилдан буён амалга оширилган бозор ислоҳотларининг бутун йўналиши ҳақиқий мулкдорлар синфини шакллантириш ва ривожлантириш муаммоси билан чамбарчас боғлиқ, унинг ечими ички бозорни зарур истеъмол товар ва хизматлари билан тўлдириш, янги иш ўринлари яратиш, ички ва ташқи бозорда рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш имконини беради.
Изчил ва босқичма-босқич институционал қурилиш Ўзбекистонда тадбиркорлик соҳасининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатди. 2018-2022 йилларда фаолият юритаётган кичик корхона ва микрофирмалар сони қарийб 2,3 баробар ошиб, 2023 йил 1 январ ҳолатига кўра 523,6 минг бирликни ташкил қилди. Ҳар 1000 кишига кичик бизнес субектлари сони шу даврда 12,2 тадан 17,9 тага, Тошкент шаҳрида 35,9 та, Навоий вилоятида 24,8 та, Сирдарё вилоятида 23,0 та, Жиззах вилоятида 21,5 тага ошди.
Шу билан бирга, хорижий мамлакатларда, жумладан, МДҲ маконида конституциявий қурилиш тажрибаси мамлакатимизнинг асосий қонунида ҳам маҳаллий, ҳам хорижий инвестор ва тадбиркорларнинг ҳуқуқларини кафолатловчи нормаларни янада тўлиқроқ мустаҳкамлаш мақсадга мувофиқлигидан далолат беради. Чунки кафолатланган қонун устуворлиги шароитидагина ҳақиқий мулкдор ва рақобатгина тадбиркорликнинг барқарор ривожланишини, устувор инвестиция лойиҳаларини амалга оширишга тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилишини таъминлайди, бу эса мамлакатда аҳоли бандлиги ва даромадларини ошириш муаммосини ҳал қилади.
Янгиланган Конституция жамиятнинг барча жабҳаларини бош мақсад – Янги Ўзбекистонни барпо этиш атрофида бирлаштирди, айниқса, уни амалга оширишда тадбиркорлик соҳасига алоҳида ўрин берилган.
Асосий қонунда эркин бозор механизмларини жорий этиш, соғлом рақобат, хусусий мулк дахлсизлигини таъминлаш, тадбиркорликни ҳимоя қилиш бўйича давлат кафолатлари етарли даражада акс эттирилган.
Шу муносабат билан Конституцияда Ўзбекистонда қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга, хусусан, солиқ соҳасига бевосита таъсир кўрсатувчи нормалар ўрин олган. Шундай қилиб, 63-моддага солиқлар ва йиғимлар адолатли бўлиши ҳамда фуқароларнинг ўз конституцион ҳуқуқларини амалга оширишига халақит бермаслиги лозимлиги тўғрисида муҳим қўшимча киритилди. Шундай қилиб, фақат 2023 йил 1 январдан қўшилган қиймат солиғи ставкасини 15 дан 12 %га камайтириш орқали тадбиркорлар ихтиёрида йилига камида 14 триллион сўм қолади. Адолатли солиқлар Ўзбекистон аҳолиси ва тадбиркорларига ўз жамғармаларини инвестицион лойиҳаларга йўналтириш ва юқори даромад олиш имконини беради.
Хусусий секторни ривожлантиришда тадбиркорларга бошқарув ва назорат органлари томонидан маъмурий босим ўтказиш ҳам муҳим аҳамият касб этади, бу эса бозор муносабатлари ривожланишига тўсқинлик қилади, тадбиркорлик ташаббусларини тўсади, рақобат муҳитини ёмонлаштиради. Шунинг учун ҳам 65-моддада давлат бозор муносабатлари ва ҳалол рақобатни ривожлантириш учун шарт-шароит яратиши, иқтисодий фаолият ва тадбиркорлик эркинлигини кафолатлаши алоҳида таъкидланган.
Қулай ишбилармонлик ва инвестиция муҳитини таъминлашни конституцион қўллаб-қувватлашни эълон қилган қонунчилик шу орқали тадбиркорлик субектларига ҳам, инвесторларга ҳам давлат кафолатларини беради.
Жаҳон амалиёти кўрсатадики, потенциал инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг амалдаги тизими мамлакатимизда хусусийлаштириш жараёнларининг кўлами ва самарадорлиги, шунингдек, уларга портфель инвестицияларини жалб этишни белгилаб беради. Самарали ҳимоя тизими мавжуд бўлган тақдирда хусусийлаштирилган корхоналарнинг акцияларига талаб сезиларли даражада ошади, шунингдек, уларнинг бозор нархи ошади. Натижада хусусийлаштиришдан тушадиган даромад ошиб, корхона технологик жараёнларни модернизация қилиш ва рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун маблағга эга бўлади.
Ўзбекистон иқтисодиётининг етакчи тармоқларида монополия ва давлат мулкининг юқори улушини сақлаб қолиш амалиёти, узоқ вақтдан бери фаолият юритиб келаётган хорижий ва маҳаллий акциядорлар ҳуқуқларининг бузилиши саноат корхоналар ҳолатига ўта салбий таъсир кўрсатди. Ускуналар харид қилиш учун ўз маблағлари йўқлиги маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини пасайтирди, давлат кафолатлари мавжудлиги эса четдан олиб кирилаётган эскирган ускуналарнинг оширилган нархларда харид қилиниши, тармоқ ва ҳудудий даражада давлат бошқарувида коррупция авж олишига олиб келди. Бу миллий иқтисодиётга жалб этилган хорижий инвестициялар ҳажмида ўз аксини топди, 2017 йилга қадар уларнинг ўртача йиллик ҳажми 1 миллиард АҚШ долларидан ошмади.
Хорижий мамлакатларнинг (АҚШ, Буюк Британия ва бошқаларнинг) тажрибаси шундан далолат берадики, миллий иқтисодиётни молиялаштиришнинг асосий манбаи, асосан, ўз капитали ва облигациялар ҳисобидан амалга оширилади, банк молиялаштириш улуши эса анча кичикроқ улушга эга.
Ўзбекистонда банк сектори активлари эркин муомалада бўлган акциялар улушидан 130 баравар кўп ва мамлакат ялпи ички маҳсулотининг атиги
0,3 %ини ташкил этади, қимматли қоғозлар бозорининг капиталлашуви эса
2 триллион сўмдан ошмайди. Ўзбекистонда капитал бозорини ривожлантириш дастурига кўра, эркин муомаладаги қимматли қоғозларнинг улуши ЯИМнинг камида 5 %ини, қимматли қоғозлар бозорининг капиталлашуви эса пул кўринишида 45 трлн. сўмни ташкил этиши керак. Бундай муҳим вазифа давлат улушига эга 15 та йирик маҳаллий корхонанинг қимматли қоғозларини халқаро капитал бозорида жойлаштириш орқали ҳал қилинади.
Бундан ташқари, 2023 йилгача Ўзбекистон камида 20 та йирик давлат компаниясини хусусийлаштириш режалаштирмоқда. Республиканинг йирик корхоналари учун портфель инвестициялари ҳажми ошиши республика ўрта ва кичик корхоналарининг кредит ресурсларига эҳтиёжини тўлиқ қондириш ва ривожланишнинг дастлабки босқичида уларни қўллаб-қувватлаш имконини беради.
Шунга ўхшаш вазият рақобат билан ривожланади. Бугунги кунга қадар Ўзбекистон бозорида ноҳалол рақобат ҳолатлари кузатилган, бу эса ўз навбатида, нафақат ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларга, балки мамлакатнинг халқаро обрўсига ҳам путур етказади. Бундан ташқари, контрафакт маҳсулотларнинг ассортименти юқори истеъмол товарлари билан чекланмайди, уни кийим-кечак, озиқ-овқат, болалар овқатлари, дори-дармонлар ва дастурий таъминотлар орасида ҳам учратиш мумкин. Шундай қилиб, мамлакатимизда асосий қонун даражасида тадбиркорликни ривожлантиришни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, жумладан монополлаштириш ва ноҳалол рақобатдан ҳимоя қилиш ҳамда жавобгарликка тортишнинг ҳуқуқий механизмлари орқали таъминланади.
Бундан ташқари, Янгиланган Конституцияда шундай норма мустаҳкамланки, унга кўра Ўзбекистон иқтисодиёти турли кўринишдаги мулкчиликка асосланган. Конституциянинг аввалги таҳриридан фарқли равишда хусусий мулк дахлсизлиги кафолатланган. Мулкдор ўз мол-мулкидан фақат қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолатлар ва тартибда суд қарори асосида маҳрум қилиниши мумкин эмас. Шундай қилиб, Ўзбекистонда фақат Конституция, қонун ва суд мулк ҳимоячисига айланади.
Мулкни давлат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиби бўйича жаҳон амалиётининг жорий этилиши мазкур соҳадаги юзага келаётган барча муаммоларни ҳуқуқ соҳасига ўтказиш, жамиятдаги кескинликни бартараф этиш, аҳоли ва тадбиркорликни ҳудудий ҳокимиятлар ўзбошимчаликларидан максимал даражада ҳимоя қилишни таъминлаш ва барча харажатлар учун адолатли компенсация олиш имконини беради.
2022–2026-йилларда Янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегиясини амалга оширишнинг асосий йўналишларидан бири сифатида иқтисодий ўсишни таъминлашда хусусий секторнинг ролини ошириш мақсадида уни барча соҳа ва соҳаларда ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, хусусий мулк дахлсизлиги ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини кафолатлаш соҳасида институционал ва маъмурий ислоҳотларни давом эттириш белгиланди.
Шундай қилиб, 2022 йил 1 сентабрдан бошлаб, хусусий мулкдан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, мулк ҳуқуқини бевосита ёки билвосита чеклашни назарда тутувчи тартиблар, талаб ва чекловлар бекор қилинди, улар мулкий муносабатларда бозор иқтисодиёти тамойилларини тўлиқ амалга оширишга тўсқинлик қиларди. Адлия вазирлиги, вазирлик ва идоралар билан биргаликда янги таҳрирдаги “Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонун лойиҳаси, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектларнинг банк ҳисобварақларидан маблағларни асоссиз ҳисобдан чиқариш, хўжалик юритувчи субъектнинг биринчи талабига кўра ортиқча ундирилган ва ортиқча тўланган маблағларни қайтариб бермаслик учун жавобгарлик белгиланишини назарда тутувчи Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунчилик ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар тайёрланиб, Вазирлар Маҳкамасига киритилди.
67-моддада Конституция даражасида давлат мамлакатда қулай инвестиция ва ишбилармонлик муҳитини таъминлайди, тадбиркорлик фаолияти эркинлигини, шунингдек, иқтисодий маконнинг бирлигини, товарлар, хизматлар, меҳнат ва молиявий ресурсларнинг эркин ҳаракатини кафолатлайди, деб белгиланган. Бу депрессияга учраган ҳудудларнинг ривожланиш даражасини тенглаштириш ва улардаги аҳоли даромадларини ошириш учун зарур шарт-шароит яратади.
Шу муносабат билан республикада мавжуд шароитлар, салоҳият ва имкониятлардан келиб чиқиб, ҳудудларни ривожлантиришнинг янги механизмларини жорий этиш орқали тадбиркорларга тенг шароитлар яратиш, шунингдек, тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ва унинг самарадорлигини ошириш тартибини такомиллаштириш бўйича туб чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 30 декабрдаги “Республика ҳудудларини тоифаларга бўлиш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг табақалаштирилган тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига асосан Ўзбекистоннинг 208 та туман ва шаҳарлари ишбилармонлик муҳитининг жозибадорлиги ва уларда тадбиркорликнинг ривожланиш даражасига кўра 5 тоифага бўлинган.
Ҳудудий ривожланиш даражасини тенглаштириш учун тадбиркорлар учун солиқ ставкалари табақалаштирилади, шунингдек, субсидиялар, кредит ва компенсациялар ажратилади. Бу ерда тадбиркорлик субъектларига истеъмолчилар ҳуқуқлари устуворлигини ҳисобга олган ҳолда кафолат берилаётгани, бу маҳаллий бозорни арзон нархлардаги рақобатбардош маҳсулотлар билан тўлдиришни таъминлаётгани муҳим аҳамият касб этади.
Шу тариқа, Асосий қонуннинг янги таҳрири қабул қилиниши билан Ўзбекистонда қулай ишбилармонлик ва инвестиция муҳитини янада таъминлашнинг конституцион кафолатлари яратилди, бу Янги Ўзбекистонни қуриш учун мустаҳкам пойдевор яратувчи ҳақиқий мулкдорлар синфини шакллантиришга хизмат қилади.

Дмитрий Тростянский,
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
СМТИ бош илмий ходими