Ўзбекистонда меҳнат мигрантлари ва уларнинг оилаларини қўллаб-қувватлаш - давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир

жиҳатдан алоҳида эътибор берилмоқда. Бугунги кунда мамлакатимизда фуқаролар учун миграция жараёни хавфсиз, қонуний ва қулай бўлишига қаратилган ўзига хос механизм ишлаб чиқилган бўлиб, у учта асосий йўналишни ўз ичига олади:
1. Фуқароларни чет элда вақтинча меҳнат мигранти сифатида чиқишига тайёрлаш, уларга тил ўргатиш ва касбий маҳоратларини ривожлантириш;
2. Чет элда меҳнат мигранти сифатида бўлиб турган ҳамюрларимизнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, уларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатиш;
3. Меҳнат миграциясидан қайтган фуқароларни иш билан таъминлаш, уларни ижтимоий реинтеграция қилиш, хусусан, ижтимоий муҳитга мослашиши учун шароит яратиш.
Ушбу тизимдан шундай хулоса қилиш мумкинки, мамлакатимизда фуқароларнинг мигрант сифатида чет элга чиқишидан тортиб, Ватанга қайтиб, жамият ва ижтимоий-маънавий муҳитга мослашишигача бўлган барча жараёнларга эътибор қаратилади, уларнинг манфаатлари халқаро миқёсда, ҳар қандай шароитда ҳимоя қилинади.
Глобаллашув шароитида давлат сиёсатидаги муҳим йўналишлардан бири миграция сиёсатидир. Миграция, тегишли бошқарув амалиёти орқали, 2030 йилгача барқарор ривожланиш мақсадларини амалга ошириш жараёнида ижобий натижаларга эришишга ёрдам беради.
Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев меҳнат мигрантлари ва уларнинг оилаларини қўллаб-қувватлаш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири эканлигини бир неча маротаба таъкидлаган. У шундай деди: “Бугун мигрантлар мамлакат иқтисодий ривожланишида муҳим роль ўйнамоқда, улар нафақат ўз оилаларини қўллаб-қувватлайди, балки Ўзбекистон иқтисодиётига ҳам ҳисса қўшади. Бизнинг вазифамиз — уларнинг меҳнат ҳуқуқлари ҳам республика ҳудудида, ҳам унинг ташқарисида ҳимоя қилиниши учун шароит яратишдир.”
Президент шунингдек, мигрантларнинг халқаро меҳнат бозорида рақобатбардошлигини ошириш мақсадида уларни касбий ва тил тайёргарлигини кучайтириш заруриятига ҳам урғу беради. Маҳаллаларда фуқаролар талаб юқори бўлган мутахассисликлар бўйича курсларда ўқиши мумкин бўлган махсус марказларнинг очилиши асосий йўналишлардан бирига айланди.
БМТнинг миграция масалалари бўйича Махсус маърузачиси таъкидлаганидек, мигрантлар ўзларининг янги ватанига катта фойда келтиради: улар зарурий ишлар билан шуғулланади, солиқ тўлайди ва кўп ҳолларда жамиятни янада ранг-баранг ва динамик қилиб қўядиган янги ғояларни олиб келади. Халқаро мигрантлар ўз келиб чиқиши бўйича мамлакатларга ҳам манфаат келтиради. Қоидаларга кўра, улар тез орада ўз оилаларига пул юборишни бошлайди ва бу маблағлар инсон капиталининг шаклланишига ёрдам бериб, тўғри сармояланган тақдирда, фаровонликни таъминлайди. Чет элда муваффақиятга эришган мигрантлар ўз ватанига сармоя кирита бошлайдилар, бу нафақат капитал оқимини ва савдони ривожлантиришни, балки ғоялар, кўникмалар ва технологияларни ривожлантириш орқали бу мамлакатларнинг жаҳон ҳамжамиятига интеграциялаш имкониятларини кенгайтиради.
Ривожланаётган давлатлар учун миграция аввало иш билан таъминланиш ва ишсизлик даражасини пасайтириш имкониятидир. Шунингдек, мигрантларнинг пул ўтказмалари иқтисодий ўсишга ҳисса қўшади. Мигрантларнинг пул ўтказмалари Марказий Осиё мамлакатларида валюта тушумларининг катта қисмини ташкил қилади. Шунинг учун айнан меҳнат миграцияси катта амалий аҳамиятга эга.
Миграция сиёсатининг самарадорлиги бир қатор ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга боғлиқ, хусусан, аҳолини иш билан таъминлаш масалалари, айниқса, ишчи кучи ортиқча бўлган ривожланаётган мамлакатлар учун аҳамиятлидир. Шунга қарамай, миграциянинг турли шакллари мавжуд бўлиб, миграция жараёнлари комплекс ёндашувни талаб қилувчи бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради. Миграция ривожланган мамлакатлар учун ҳам, ривожланаётган мамлакатлар учун ҳам муаммолар туғдиради.
Ривожланган мамлакатлар мигрантларнинг ўз ҳудудларида бўлиш даврида хавфсизлигини таъминлаши керак. Миграция умумий ҳолда қабул қилувчи мамлакатларда иқтисодий ўсиш ва ишлаб чиқариш кўрсаткичларини яхшилайди. Шу билан бирга, кўп ҳолларда мигрантлар оқимининг кўпайиши миллатлараро низоларнинг кучайиши хавфини оширади. Бундан ташқари, ноқонуний миграция ҳолатлари ҳам кам эмас, бу эса жиноятчиликнинг ўсишига олиб келади.
Ривожланаётган мамлакатлар мигрантларни бошқа мамлакатга кетишидан олдин тайёрлаб, уларнинг мослашувини осонлаштириш ва хавфсизлигини таъминлашга эътибор қаратиши лозим, биринчи навбатда, уларнинг эҳтимолий хавф ва таҳдидлар ҳақида хабардорлигини ошириш, инсон савдоси қурбонига айланиш хавфининг олдини олиш орқали.
Шундай қилиб, миграция умумий ҳолда ҳам ривожланган, ҳам ривожланаётган давлатлар иқтисодиётига ижобий таъсир кўрсатади. Бироқ, миграция сиёсати ривожланаётган мамлакатларда иш билан таъминлаш масалаларини ҳал қилиш, шунингдек, ривожланган мамлакатларда ишчи кучи етишмаслигини тўлдириш вазифасини бажариши билан бирга, ўзи мигрантлар учун хавф туғдирмаслиги керак. Шу билан бирга, миграция сиёсатини шакллантиришда гендер жиҳатларини ҳисобга олиш муҳим йўналишга айланмоқда.
Ушбу масаланинг алоҳида аҳамияти Ўзбекистон учун, яъни Марказий Осиёнинг энг зич аҳолига эга мамлакатларидан бири бўлган ва аҳолисининг катта қисмини ёшлар ташкил этувчи давлат учун муҳимдир. Бу ерда миграция жараёнлари жадал кенгайиб бормоқда ва Ўзбекистондан бошқа давлатларга меҳнат мигрантлари оқими аста-секин ўсиб бормоқда.
Ҳозирда Ўзбекистон миграция масалалари бўйича умумий шартномаларда иштирок этмаётганига қарамай, миграция соҳасида икки томонлама шартномалар мавжуд. Ўзбекистон Халқаро миграция ташкилотининг (ХМТ) 173-аъзоси бўлди. Женевада 27 ноябрь куни бўлиб ўтган ХМТ Кенгашининг 109-сессиясида Ўзбекистоннинг ХМТга аъзо давлат сифатида қўшилиши ҳақидаги аризаси қўллаб-қувватланди.
Республикада 2016 йилдан бери миграция соҳасига эътибор кучайтирилди. Ушбу давр мобайнида мазкур соҳани тўғридан-тўғри ва билвосита тартибга солишга қаратилган 13 норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинди. 2016 йилдаги Вазирлар Маҳкамаси қарорига кўра, ижтимоий йиғимларни ўз вақтида тўлаб бораётган меҳнат мигрантлари учун иш стажи ҳисоблаб чиқариш тартиби жорий қилинди.
Меҳнат бозорини янада шаффоф қилиш мақсадида Миграция агентлиги ва унинг 14 та филиали ташкил этилди. Уларда махсус касбий тайёргарлик кассалари фаолият юритмоқда. Фуқаролар учун энг кам ҳужжатлар билан биргина марказга мурожаат қилиш кифоя, шунда улар ягона миграция базасида рўйхатга олинишлари мумкин.
2018 йилда хусусий секторга меҳнат миграцияси билан шуғулланиш имконияти берилди. Кейинги икки йил ичида 103 та хусусий бандлик агентлиги ташкил этилди, шулардан 73 таси хорижда иш топиш учун лицензия олди. Бугунги кунда бу хизматларни фақатгина 25 та компания кўрсата олади — 39 та агентлик ўз хоҳиши билан лицензиясини қайтарди, 11 та компанияга эса фирибгарлик учун жиноий иш қўзғатилди.
Бундай салбий ҳолатларга қарамай, хусусий сектор умумий ҳолда ушбу тармоққа ижобий таъсир кўрсатди. Масалан, 2018 йилгача ҳар йили 4 минг нафар фуқаро тартибга солинган схема асосида меҳнат миграциясида бўлган бўлса, 2018-2020 йилларда 190,5 минг нафар мигрант манзилли миграция билан қамраб олинган бўлиб, шундан 8,9 минг нафар фуқаро Ташқи меҳнат миграцияси агентлиги орқали иш билан таъминланган. Фақатгина 2021 йилда агентлик томонидан 108,5 минг мигрант тўғридан-тўғри ишга жойлаштирилган бўлиб, бу ўтган йилларга нисбатан 10 марта кўпроқдир.
2020 йилдан бошлаб Ўзбекистон меҳнат мигрантларини ихтисослаштиришга алоҳида эътибор қаратди — асосий диққат касбий ва тил тайёргарлигига қаратилиб, уларнинг рақобатбардошлигини оширишга йўналтирилган. Ҳозирги вақтда мамлакатда 191 та марказ фаолият юритмоқда ва улар сони яқин келажакда 200 тадан ортиши кутилмоқда. Бундан ташқари, маҳаллаларда 136 та касбий ўқув муассасаси ташкил этилган бўлиб, уларда 1, 3 ёки 6 ойлик курслар мавжуд. Касб танлови талабга қараб амалга оширилади. Маҳаллалардаги ўқув марказларида тикувчилик, компьютер саводхонлиги, сартарошлик ва ошпазлик йўналишлари бўйича таълим берилади. Вилоят марказларида эса 22 тагача касб бўйича кенгроқ танлов тақдим этилган.
Шуни таъкидлаш керакки, ҳукумат чет элдаги меҳнат мигрантларини, шу жумладан, мажбурий меҳнат қурбонларини қўллаб-қувватлашни давом эттирди ва ушбу мақсадларга 38,8 миллиард сўм (3,46 миллион АҚШ доллари) миқдорида маблағ ажратди. Ташқи меҳнат миграцияси агентлиги чет элда бўлиб турган заиф ҳимояланган мигрантларга молиявий, ижтимоий ва ҳуқуқий ёрдам кўрсатди, шунингдек, Ватанга қайтиб келган мигрантларни иш билан таъминлашга ёрдам берди. Агентлик меҳнат мигрантлари билан уларнинг кетиши олдидан маслаҳатлар ўтказиб, Россия ва Қозоғистон каби асосий қабул қилувчи мамлакатларнинг меҳнат ва миграция қонунчилиги ҳақида маълумот берди. Айрим эҳтимолий меҳнат мигрантларига тиббий суғурта берилиб, транспорт ва суғурта каби асосий харажатларни қоплаш учун микрокредитлар тақдим этилди. Бундан ташқари, ҳукумат ННТлар билан ҳамкорликда меҳнат мигрантларига хорижда хавфсиз ишлаш ва уларнинг ҳуқуқлари бўйича маълумот ҳамда ёрдам кўрсатди. Ўзбекистон Россия, Қозоғистон, Туркия, Исроил, Саудия Арабистони, Жанубий Корея ва Япония билан меҳнат миграцияси соҳасида ҳамкорликни кучайтириш бўйича келишувлар имзолади.
2022 йилда Республика ижтимоий-ахборот маркази “Истиқболли авлод” (ННТ) томонидан 2 469 нафар шахсга юридик ёрдам ва 264 нафар шахснинг репатриациясида амалий ёрдам кўрсатилди.
Ташқи меҳнат миграцияси бўйича экспертлар учун энг муҳим омиллар сифатида инглиз тилини билиш, дипломатик ваколатхоналарнинг мавжудлиги, авиаучиш чипталари нархи ҳамда киши бошига ялпи ички маҳсулот миқдори белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти “Хорижда вақтинча меҳнат фаолиятини амалга ошираётган Ўзбекистон Республикаси фуқароларини ва уларнинг оила аъзоларини қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорни имзолади. Ушбу қарорга мувофиқ, 2022 йил 1 июндан Россия Федерацияси, Туркия ва Қозоғистоннинг тегишли 12 ҳудудида Ташқи меҳнат миграцияси агентлиги вакиллик институти жорий қилинади. Ҳар бир ҳудудга камида икки нафар вакил бириктирилади.
2022 йилнинг 1 майидан бошлаб ҳоким ёрдамчилари тавсиясига биноан:
меҳнат миграциясига чиқиб кетган ва “Ягона ижтимоий ҳимоя реестри” ахборот тизимида рўйхатга олинган фуқароларнинг оилаларига 2 БҲМ миқдорида бир марталик моддий ёрдам кўрсатилади;
“Ягона ижтимоий ҳимоя реестри”да рўйхатга олинган ёки “Темир дафтар”, “Аёллар дафтари” ёки “Ёшлар дафтари”га киритилган ногиронлиги бўлган шахсларга, яъни меҳнат миграциясига чиққан фуқароларнинг оила аъзоларига дори-дармон, ногиронлик аравачалари, эшитиш аппаратлари ва ортопедик маҳсулотлар учун 5 БҲМ миқдорида бир марталик моддий ёрдам ажратилади;
меҳнат миграциясида бўлган фуқароларнинг пенсион ёшига етган ёки I ва II гуруҳ ногиронлигига эга бўлган оила аъзоларига санаторийларга ва касалликнинг олдини олиш муассасаларига бир марталик бепул йўлланмалар тақдим этилади.
Шунингдек, маҳаллалардаги ёшлар етакчилари тавсияси асосида меҳнат миграциясига чиқиб кетган ва “Ягона ижтимоий ҳимоя реестри”да рўйхатга олинган ёки махсус дафтарларга киритилган фуқароларнинг болаларига мавсумий лагерларга бепул йўлланмалар ажратилади.
Ўзбекистон Касаба уюшмалари федерацияси маблағлари ҳисобидан меҳнат миграциясига кетган фуқароларнинг оила аъзоларига моддий ёрдам ва йўлланмалар ажратишда:
меҳнат миграциясига чиқиб кетган фуқаролар “Labor-migration” дастурий комплексида рўйхатга олинган бўлиши керак;
моддий ёрдам ва йўлланмаларга даъвогарлар “Labor-migration” дастурий комплекси орқали электрон шаклда мурожаат қилишлари мумкин.
Қарорга кўра, хорижда вақтинчалик меҳнат фаолиятини амалга ошираётган ва ўқишда бўлган ёшларни манзилли қўллаб-қувватлаш мақсадида “Хориждаги ёшлар баланси” шакллантирилади ва улар ҳақидаги маълумотлар “Ёшлар портали” электрон платформасига киритилади.
Шундай қилиб, Ўзбекистон миграция сиёсатини такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратмоқда. Бу жараёнда заиф аҳоли қатламлари эҳтиёжлари инобатга олинмоқда. Юқорида келтирилган чора-тадбирлар шарҳидан кўринишича, миграция сиёсати ижтимоий сиёсат ва гендер сиёсати асосида шакллантирилмоқда.
Л.Х.Исоқов, юридик фанлар доктори, Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академиясининг Халқаро ҳуқуқ ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафедраси бошлиғи

А.И.Есемуратов, Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академиясининг Халқаро ҳуқуқ ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафедраси катта ўқитувчиси