Янги Ўзбекистонда фуқароларнинг ҳуқуқлари Конституция билан ҳимояланган

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги 80 дан ортиқ халқаро ҳужжат қоидалари миллий қонунчиликда ўз ифодасини топмоқда.
2020 йил июнь ойида биринчи марта қабул қилинган ва изчил амалга оширилаётган Ўзбекистоннинг инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий стратегияси БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаши ва шартномавий қўмиталари тавсияларини бажаришни назарда тутади.
2023 йил 30 апрельда ўтказилган референдумда халқ овози билан қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг янги таҳрири Янги Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш конституциявий асосларини мустаҳкамлади.
Конституциянинг 65 моддасига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди, уларнинг 16 таси инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш кафолатларини янада таъминлашга қаратилган.
Конституциянинг 54-моддасида биринчи марта "Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш - давлатнинг энг олий мақсади" деган қоида мустаҳкамланди.
Янги таҳрирдаги Конституцияда инсон ҳуқуқларини конституциявий ҳимоя қилишнинг субъектлари тўлиқ кенгайтирилди. Улар қаторига аёллар, камсонли миллатлар, кекса ёшдаги одамлар, ногиронлар, ёшлар, болалар, тадбиркорлар, мулкдорлар, давлат хизматчилари, ўқитувчилар, қўлга олинганлар, судланувчилар, маҳкумлар, жиноят қурбонлари, фуқаролик жамияти институтлари вакиллари, ишчилар, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ва бошқалар киради.
Конституциявий-ҳуқуқий ҳимоянинг мустақил институтлари сифатида жамоавий, экологик, ахборот, рақамли, гендер, соматик ҳуқуқлар ва ривожланиш ҳуқуқи мустаҳкамланди.
Ўзбекистон Марказий Осиё давлатлари орасида биринчи бўлиб инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтларнинг яхлит тизимини яратди, улар қуйидагиларни ўз ичига олади: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман), Олий Мажлиснинг болалар ҳуқуқлари бўйича вакили (Бола омбудсмани), Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил (Бизнес омбудсман), Ўзбекистон Республикаси Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий маркази ва бошқалар. Тегишли равишда Конституциянинг 56-моддасида "Давлат инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар фаолиятини ташкил этиш учун шароит яратади" деб эълон қилинади.
Конституциянинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларга бағишланган иккинчи бўлимига инсон ҳуқуқларини таъминлаш ўзбек модели моҳиятини характерловчи мавжуд механизмни сезиларли даражада кучайтирувчи 25 та янги модда билан тўлдирилди.
Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳар бир инсонга туғилиши билан берилади." Мамлакат Асосий Қонунининг 20-моддасида уч хил янги ҳуқуқий ўрнатмалар легитимлашади.
Биринчиси, "Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари тўғридан-тўғри амал қилади. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунлар, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг мазмуни ва мазмунини белгилайди."
Иккинчиси, "Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мувофиқлик тамойилига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши керак."
Ва учинчиси, "Инсоннинг давлат органлари билан ўзаро муносабатларида пайдо бўладиган қонунчиликдаги барча зиддият ва ноаниқликлар инсон манфаатига талқин қилинади."
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасига кўра, ҳар кимнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари ва бошқа ташкилотлар, уларнинг мансабдор шахсларининг ноқонуний қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлигидан судга шикоят қилиш, ўзининг бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини компетентли, мустақил ва холис суд томонидан қонунларда белгиланган муддатларда тиклаш ҳуқуқи кафолатланади. Ушбу қоидани амалга ошириш мақсадида 2023 йил 23 июнь куни Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нормаларини адолатни амалга оширишда тўғридан-тўғри қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида"ги 16-сонли қарори қабул қилинди. Унга кўра, Конституциянинг олий юридик кучи унинг нормаларининг бошқа қонунлар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар устидан устуворлигини англатади.
Халқимиз хоҳиш-иродасини эркин ва фаровон, кучли Янги Ўзбекистонни барпо этиш, ҳар бир фуқаро учун ўз салоҳиятини ривожлантириш учун барча имкониятларни яратиш, соғлом, билимли ва маънавий жиҳатдан етук авлодни тарбиялаш, глобал ишлаб чиқаришнинг муҳим бўғинига айланган кучли иқтисодиётни шакллантириш, адолатни, қонун устуворлигини, хавфсизликни ва барқарорликни кафолатлаш мақсадида 2023 йил 11 сентябрдаги ПФ-158-сонли Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони билан “Ўзбекистон – 2030” стратегияси тасдиқланди.
Конституциявий устувор йўналишларни амалга ошириш доирасида концепцияда мамлакатнинг 2030 йилгача бўлган узоқ муддатли ривожланишининг бешта асосий устувор йўналиши белгилаб берилган, яъни ҳар бир инсон салоҳиятини рўёбга чиқариш учун муносиб шароитлар яратиш, барқарор иқтисодий ўсиш орқали аҳоли фаровонлигини таъминлаш, сув ресурсларини сақлаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, қонун устуворлигини таъминлаш, халққа хизмат қилишга йўналтирилган давлат бошқарувини ташкил этиш ҳамда “хавфсиз ва тинчликсевар давлат” тамойилига асосланган сиёсатни изчил давом эттириш.
Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш БМТ билан ҳамкорликнинг устувор йўналишларидан бири сифатида қаралади. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича БМТ Кенгаши ва БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармасининг бутун дунёда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишни мустаҳкамлаш бўйича саъй-ҳаракатлари юксак қадрланади.
Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш механизмларини мустаҳкамлашдан ташқари, Республика халқаро ҳамкорлик доирасида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида ташаббуслар билан ҳам чиқмоқда.
Энг муҳим ташаббуслар қаторида Ўзбекистоннинг сиёсий, жамият ва мамлакатнинг ишбилармонлик ҳаётида аёлларнинг ролини оширишга қаратилган сиёсатни такомиллаштириш ташаббусларини киритиш мумкин.
Шунга мувофиқ гендер тенглиги ва аёлларни зўравонлик ва тазйиқдан ҳимоя қилиш қонунлари қабул қилинди.
Алоҳида эҳтиёжлари бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга катта эътибор қаратилади.
Ўзбекистон Президенти томонидан БМТ Бош Ассамблеяси юксак минбаридан илгари сурилган Ёшлар ҳуқуқлари тўғрисида халқаро конвенцияни қабул қилиш ташаббуси жаҳон ҳамжамияти томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Ўзбекистон Президенти, шунингдек, ёшлар ҳуқуқлари бўйича Махсус маърузачи лавозимини таъсис этишни таклиф қилди.
2024 йилда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг болалар ҳуқуқлари бўйича вакили (Бола омбудсмани)” тўғрисидаги қонун қабул қилинди.
Ўзбекистон суд-ҳуқуқ соҳасида ислоҳотларни чуқурлаштиришга устувор аҳамият беради, натижада судларнинг мустақиллиги ва адолатли судлов ҳуқуқини ҳимоя қилиш соҳасида халқаро стандартларни имплементация қилиш бўйича аниқ чоралар кўрилди.
БМТнинг Судьялар ва адвокатлар мустақиллиги масаласи бўйича махсус маърузачиси тавсиялари амалга оширилмоқда.
Суд органларининг мустақиллигини таъминлаш, судьялар корпусини танлаш ва тайинлаш масалаларини тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Президенти БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига суд кенгашларининг мақоми ва фаолиятига бағишланган халқаро тамойилларни ишлаб чиқиш масаласини кўриб чиқишни таклиф қилди.
Бугунки кунда Ўзбекистон қийноқларга қарши Конвенциянинг Факультатив протоколини ратификация қилишни режалаштирмоқда, 1951 йилдаги Қочқинлар мақоми тўғрисидаги Конвенция ва унинг 1967 йилдаги Протоколини, 1954 йилдаги Апатридлар мақоми тўғрисидаги Конвенцияни, 1990 йилдаги Барча меҳнаткаш-мигрантлар ва уларнинг оила аъзолари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Конвенцияни ва бошқаларни ратификация қилишнинг мақсадга мувофиқлиги масаласи кўриб чиқилмоқда.
Ўзбекистон, шунингдек, Осиё минтақасида инсон ҳуқуқлари бўйича минтақавий механизм яратиш ташаббусини илгари сурмоқда. Шу муносабат билан Самарқанд инсон ҳуқуқлари форуми доимий майдончаси яратилди.
Ўзбекистоннинг инсон ҳуқуқларини таъминлаш соҳасидаги ютуқлари халқаро ҳамжамият томонидан ижобий баҳоланиб, 2020 йил 13 октябрда Ўзбекистон илк бор 2021-2023 йиллар учун уч йиллик муддатга БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига сайланди.
2021 йил ноябрь ойида Ўзбекистоннинг Женевадаги БМТдаги доимий вакили 2022 йилда ИҲК раисининг тўртта ўринбосаридан бири лавозимига маъқулланган эди.
2024 йил 29 майда Халқаро фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар пакти иштирокчи давлатларининг 40-сессияси доирасида Ўзбекистон вакили БМТнинг Инсон ҳуқуқлари қўмитаси аъзоси этиб сайланди (2025-2028 йиллар учун).
БМТ Ўзбекистон томонидан эришилган аниқ чораларни, жумладан, болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатни тугатиш, оилавий зўравонликка қарши кураш, аёллар ва қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш, гендер тенгликни таъминлаш, аҳолининг заиф қатламлари ҳолатини яхшилаш ҳамда БМТнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кун тартиби бўйича барча масалалар бўйича очиқ мулоқотни қайд этмоқда.
Кўринадики, Янги Ўзбекистонда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар ва ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Уларнинг натижаларини сўнгги йилларда эришилган юксак марралар, халқ фаровонлигининг юксалиши, мамлакатнинг жаҳон аренасидаги обрўси ортишида кўриш мумкин.
Давлатнинг инсонпарвар сиёсати амалда намоён бўлиши нафақат инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш соҳасида, балки бошқа соҳаларда ҳам янгиланишлар мисолида кўриниб туради.
Давлат қурилиши, ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва гуманитар соҳаларда амалга оширилаётган ислоҳотлар ва демократик ўзгаришлар, аҳоли фаровонлиги ва ҳаёт сифати даражасининг ошиши инсон ҳуқуқ ва манфаатларини юксак даражада таъминлашга хизмат қилади.
Ўзбекистон халқаро майдондаги барча чора-тадбирлари доирасида инсон ҳуқуқларини амалга оширишга катта ҳисса қўшмоқда. Мамлакат халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида ўз ривожланишининг янги босқичига чиқмоқда ҳамда халқаро шартномалар тузиш ташаббускори, халқаро қонунчиликда фаол иштирокчи сифатида фаолият юритмоқда.

Профессор Баходир Исмаилов,
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қонунчилик ва ҳуқуқий сиёсат институти халқаро муносабатлар соҳасидаги Қонунчилик сектори раҳбари, ю.ф.д.