“Ипак йўлини қайта тиклашда: транспорт инфратузилмасида йирик қўшма лойиҳалар”

Ипак йўли инсоният цивилизацияси тарихида иқтисодий
ва маданий интеграциянинг энг йирик рамзий кўринишларидан бири бўлиб, у қарийб икки минг йил давомида Шарқ ва Ғарб ўртасидаги алоқаларни таъминлаб келган. Ипак йўли орқали нафақат тижорат товарлари – ипак, ёғоч, қимматбаҳо тошлар, қоғоз ва ҳунармандчилик маҳсулотлари, балки ғоялар, технологиялар, илм-фан ютуқлари
ва маданий анъаналар ҳам тарқалган. Шу боис Ипак йўли инсоният тараққиётида “цивилизациялар кўприги” сифатида алоҳида аҳамиятга эга.

XXI асрда глобал иқтисодий интеграция жараёнлари чуқурлашар экан, Ипак йўлини қайта тиклаш ғояси халқаро сиёсат ва иқтисодиётнинг стратегик йўналиши сифатида қайтадан кун тартибига чиқди.
Жаҳон иқтисодиётида глобал таъминот занжирлари ва логистика самарадорлиги мамлакатлар рақобатбардошлигини белгилаб берувчи асосий омиллардан бирига айланди. Шу нуқтаи назардан, Евроосиё қитъасида транспорт инфратузилмасини ривожлантириш нафақат иқтисодий самара, балки геосиёсий барқарорлик ва минтақавий ҳамкорлик учун ҳам ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда.
Жаҳон банкининг ҳисоботларига кўра, барқарор инфратузилмага инвестиция қилинган ҳар бир 1 АҚШ доллари ўрта ҳисобда 4 долларлик ялпи ички маҳсулот ўсишини таъминлайди. Бу ҳолат транспорт лойиҳаларининг ҳам иқтисодий ўсиш драйвери сифатидаги аҳамиятини яққол намоён этади.
XXI асрда Ипак йўлини қайта тиклаш ғоясининг асосий ташаббускори сифатида Хитой Халқ Республикаси намоён бўлмоқда. 2013 йилда эълон қилинган “Бир камар – бир йўл” ташаббуси нафақат транспорт инфратузилмасини, балки энергетика, рақамли иқтисодиёт, саноат кластерлари ва маданий алмашинув соҳаларини қамраб олган кенг кўламли интеграция дастуридир.
Мазкур дастур асосида Марказий Осиё давлатлари, жумладан, Ўзбекистон учун катта имкониятлар яратилмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистон ушбу ташаббус доирасида темир йўл ва автомобиль йўлларини модернизация қилиш, логистика марказларини қуриш
ва транзит салоҳиятини ошириш йўналишида қатор қадамларни амалга оширмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон 2016 йилда мамлакат шарқининг тоғли қисмида 19,2 км узунликдаги Қамчиқ туннелини қуришга муваффақ бўлди. Шу йилнинг июн ойида эса Ўзбекистон ва Хитой раҳбарлари Ангрен-Поп электрлаштирилган темир йўли ва Қамчиқ туннелининг очилиш маросимини ўтказдилар.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2024 йил
4 июль куни Остона шаҳрида ШҲТ Давлат раҳбарлари кенгашининг навбатдаги мажлисида “Транспорт йўлаклари кўп вариантли бўлиши – бу бутун минтақамиз барқарор ривожланишининг энг муҳим шартидир” – дея таъкидлади. Шу боис, ШҲТ мамлакатларининг иқтисодий салоҳиятини самарали ривожлантиришга хизмат қиладиган "Шарқ-Ғарб" ва "Шимол-Жануб" йўналишларида инклюзив транспорт тизимини шакллантириш зарурлигига эътибор қаратилмоқда.
Мамлакатимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни рақобатдош жаҳон нархларида сотиш учун Ўзбекистон Хитой, Осиё-Тинч океани минтақаси мамлакатлари, Яқин Шарқ, Ҳиндистон ва Покистон каби бошқа мамлакатларга қўшимча экспорт савдо йўналишларини ривожлантириш зарур. Бунинг учун эса Ўзбекистон Республикаси орқали транзит юклар ҳажмини ошириш имконини берувчи рақобатбардош самарали транспорт-транзит йўлаклари зарур.
Ҳозирги кунда асосий устувор вазифалардан бири Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон ҳамда Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон йўналишларида мультимодал юк ташиш ҳажмини изчил равишда оширишдан иборатдир.
Айниқса, қурилиш ишлари жадал суръатларда давом этаётган “Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон” стратегик темир йўл лойиҳаси минтақа тарихидаги энг йирик инфратузилмавий ташаббуслардан бири сифатида баҳоланиб, “аср қурилиши” деб ном олди. Мазкур темир йўлнинг барпо этилиши, аслида, “Буюк Ипак йўли”нинг янги шаклда тикланишини англатади.
2025 йилнинг апрель ойида Қирғизистоннинг Жалол-Обод шаҳрида ушбу темир йўлнинг қурилиш ишлари расман бошланди. Хитой, Қирғизистон ва Ўзбекистон темир йўл ташкилотлари ва ишчилари ўртасидаги самарали ҳамкорлик туфайли қатор объектларда қурилиш ишлари белгиланган муддатдан олдин бошланди ва бу лойиҳанинг фаол қурилиш босқичига кирганини кўрсатади.
Лойиҳа доирасида “Қашқар – Торугарт – Макмал – Жалол-Обод – Андижон” йўналиши бўйлаб 20 та станция, 42 та кўприк ва 25 та туннел қурилиши режалаштирилган. Темир йўлнинг умумий узунлиги 532,53 км бўлиб, унинг 2030 йил охиригача якунланиши кутилмоқда. Йиллик юк ташиш ҳажми эса 15 млн. тоннага етиши режалаштирилган. Йўналишда замонавий транзит-логистика марказлари, омборхоналар ва терминаллар ҳам қурилади.
Шу боис, “Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон” йўналиши нафақат транспорт инфратузилмасини, балки минтақанинг иқтисодий интеграциясини ҳам янги босқичга олиб чиқиши мумкин. Бу йўл Фарғона водийсини Хитой билан тўғридан-тўғри боғлайди ва Евроосиё қитъасидаги энг қисқа транзит йўналишлардан бири сифатида қаралмоқда. Лойиҳа амалга оширилгандан кейин “Хитой – Европа” ҳамда “Хитой – Жанубий Осиё” йўналишларида ташиш масофаси мос равишда 900 км ва 1000 км га қисқаради, ташиш вақти эса тахминан бир ҳафтага камаяди.
Бироқ, минтақадаги стратегик устувор йўналишлардан фақат шу лойиҳа билан чекланиб бўлмайди. Улардан яна бири – Трансафғон темир йўли (Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон) ҳисобланади.
Бу лойиҳанинг амалга оширилиши Ўзбекистон ва бутун Марказий Осиёни Жанубий Осиё билан боғлайдиган барқарор транспорт йўлагини шакллантиради. Шу орқали минтақадаги давлатлар денгиз портларига чиқиш имкониятига эга бўлади. Шунингдек, ШҲТнинг барча аъзо мамлакатлари ягона темир йўл изи орқали боғланиши мумкин бўлади.
2025 йил 17 июль куни Қобул шаҳрида Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон ташқи ишлар вазирлари даражасида илк уч томонлама учрашув бўлиб ўтди ва унда “Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон” темир йўлининг техник-иқтисодий асосини ишлаб чиқиш бўйича Ҳадли битим имзоланди.
Лойиҳанинг асосий йўналиши сифатида “Термиз – Найбобод – Майданшаҳр – Логар – Харлачи” маршрути танланди. Кейинчалик бу йўл орқали ташилган юклар Покистоннинг Пешовар – Карачи темир йўли билан уйғунлашиб, Карачи ва Қосим портларига етказилади.
Ҳар икки – “Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон” ва “Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон” темир йўлларининг ишга тушиши Ўзбекистоннинг транспорт-логистика тизимини глобал тармоққа чуқур интеграция қилишга хизмат қилади. Бу нафақат маҳаллий маҳсулотларни жаҳон бозорларига тез ва арзон етказиб бериш имкониятини яратади, балки импорт маҳсулотлари нархидаги транспорт харажатларини ҳам сезиларли камайтиради.
Ипак йўлини қайта тиклаш эса нафақат тарихий меросни уйғотиш, балки янги глобал иқтисодий тартиботда муносиб ўрин эгаллаш имконидир. Транспорт инфратузилмасидаги йирик қўшма лойиҳалар орқали Евроосиё маконида стратегик барқарорлик, иқтисодий ўсиш
ва халқлар ўртасида ўзаро ишончга асосланган янги ҳамкорлик даври бошланишига замин яратилмоқда.

Шоҳжаҳон Шихназаров,
Транспорт муаммоларини ўрганиш Маркази бош мутахассиси