Конституциявий бурчлар нималардан иборат?

Мамлакатимизда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинган кун муҳим тарихий сана ҳисобланади. Асосий қонунимизда умумэътироф этилган демократик принциплар билан бирга, халқимизнинг бебаҳо қадриятлари ва бой давлатчилик тажрибаси ифода этилган.

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси халқимизнинг сиёсий-ҳуқуқий тафаккурининг юксак намунаси бўлиб, унда Янги Ўзбекистонни барпо этиш бўйича орзу-умидлари ва интилишлари акс эттирилган. Шу боисдан, янги таҳрирдаги Конституция ижросини тўлиқ таъминлаш мақсадида инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари амалга оширилиши кафолатланиши бир вақтнинг ўзида уларни бузишга йўл қўйилмасликни, яъни қонунларда белгиланган бурчлар бажарилишини талаб этади.

Ўзбекистон Конституциясининг ХI боби “Фуқароларнинг бурчлари” деб номланган бўлиб, ундаги бурчлар фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари қатори уларнинг ҳуқуқий мақомининг асосий белгиси ҳисобланади. Агар ҳуқуқ шахсга ўз ҳаракатининг тури ва меъёрини танлаб олиш имкониятини берадиган бўлса, бурч ҳуқуқий нормаларда белгиланган талабларни бажаришни тақозо этади.

Давлат фуқаролар зиммасига асосий бурчларни юклаши, уларнинг мазмуни ва кўламини батафсил баён қилувчи ҳужжатларни ишлаб чиқишни, бурчларни амалга ошириш шартлари ва воситаларини белгилашни, уларни виждонан, фидокорона бажаришдан бўйин товлаганларга нисбатан таъсир чораларини кўриш каби масалаларни ҳал этиш вазифасини ҳам назарда тутади.

Конституцияда белгилаб қўйилган ҳар қандай бурч фуқаролар учун бажарилиши шарт бўлган мажбуриятдир. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 59-моддасида “барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларини бажарадилар”, деб белгиланган. Мазкур қоида эса ўз навбатида, конституциявий бурчларнинг бажарилиши шарт эканини кўрсатиб, барча бурчларнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган умумий ва раҳбарий қоида саналади.

Бош қомусимизнинг 60-моддасида эса бу бурч янада аниқлаштирилган бўлиб унга кўра, “фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа инсонларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар” деб мустаҳкамланган. Конституция ва қонунлар устунлигининг таъминланиши ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиларидан биридир, чунки қонунийликни ҳукмрон суриши – жамиятдаги тартиб ва барқарорликнинг асоси, давлат ҳаётида эса тинчлик ва осойишталик гаровидир.

Шу сабабли, Конституция ва қонунларга риоя этиш бурчи ҳуқуқий муносабатларнинг барча субъектлари учун умумий талабдир. Бош қомусимиз ва қонунларга риоя қилмаслик давлат томонидан белгиланган қоидаларнинг бузилишига, инсон шаъни ва қадр-қиммати топталишига олиб келиши, ўз навбатида, жавобгарлик масаласига ҳам сабаб бўлиши мумкин.

Бош қомусимизнинг 61-моддасида тарихий, маънавий, маданий, илмий ва табиий мерос муҳофазаси ушбу фуқаролар бурчи билан бир қаторда, давлат томонидан ҳам амалга оширилиши белгиланган.

Инсониятнинг омон қолиши учун табиатнинг бузилиши, ҳаво, ер ва сувнинг ифлосланишидан каттароқ хавф йўқ. Шу муносабат билан атроф-муҳитни асраш жаҳон ҳамжамияти томонидан нафақат ҳар бир давлатнинг, балки сайёрамиздаги ҳар бир инсоннинг, яъни табиат асосий “истеъмолчиси”нинг бирламчи вазифаси ва бурчи сифатида эътироф этилиб, конституциявий даражада фуқароларнинг асосий бурчларидан бири бўлиб белгиланган. Алоҳида таъкидлаш жоизки, Асосий қонунимизда табиат – жамият тизимидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи махсус нормалар ҳам белгиланган бўлиб, улар экологик ҳуқуқий муносабатлар пойдеворини ташкил этади.

Конституциямизнинг бир нечта моддасида табиатни муҳофаза қилиш, табиий бойликларимиздан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ экологик-ҳуқуқий нормалар мустаҳкамланган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 62-моддасида тарихда синалган умумбашарий қадриятлар мужассам бўлиб, унга кўра фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар, деб қайд этилган. Таъкидлаш жоизки, атроф муҳитга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш аждодларимиз учун ҳам ўта аҳамиятли масала ҳисобланган, уни ҳар қандай тажовуздан ҳимоя қилиш қоидаларини эса кўп тарихий-ҳуқуқий манбаларда учратиш мумкин. Фуқароларнинг асосий бурчи этиб солиқларни тўлаш ҳам кўп давлатлар конституцияларида ўз аксини топган.

Конституциянинг 63-моддасига кўра, фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва йиғимларни тўлаши шарт. Ўз навбатида, солиқ ва йиғимлар адолатли бўлиши ҳамда фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини амалга оширишига тўсқинлик қилмаслиги керак. Солиқлар ва йиғимларни жорий этишда ёки уларни оширишда солиқ тўловчиларнинг иқтисодий аҳволи ва мулкий манфаатлари адолатли тарзда эътиборга олиниши ва муҳофаза этилиши зарур.

Шу билан бирга, давлат ҳам фуқаролар учун ортиқча ва оғир бўлган солиқлар ёки бошқа йиғимларни жорий этмаслик бўйича кафолат бериши, бу кафолат эса қонун билан мустаҳкамланиши керак. Бу эса ўз навбатида барча солиқ тўловчиларнинг қонун олдида тенглигини таъминлашга, ижтимоий адолат принципининг қарор топишига, солиқларни йиғиш даражасининг ошишига, тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлашга хизмат қилади.

Асосий қонундаги фуқароларнинг конситуциявий бурчлардан бири Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш бурчидир. Конституциянинг 64-моддасида белгиланган ушбу бурч Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг ўз Ватанига нисбатан содиқлигини намоён этишига, мамлакат манфаатларини ҳар томонлама ҳимоя қилишга, унинг қудрати ва обрў-эътиборини мустаҳкамлаш учун барча чораларни кўриши лозимлигини ҳам назарда тутади. Ушбу талабга риоя қилмаслик эса нафақат жазо, балки жамоатчилик танбеҳига ҳам олиб келиши мумкин.

Мухтасар айтганда, бурчлар фуқароларнинг тўғри хулқ-атворининг алоҳида ўлчови, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширилишининг кафолати ва зарур шартидир. Айнан бурчларнинг амалга оширилиши қонун устуворлигини мустаҳкамлаш омили бўлиб, демократик ғояларни хаётга тадбиқ этилишини таъминлайди.

Оқилахон ҚОРАХЎЖАЕВА,

Тошкент давлат юридик университетининг доценти,

юридик фанлари номзоди.

ЎзА