ShHT makonida sanoat kooperatsiyasi: muloqotdan loyihalar integratsiyasigacha

Sanksiya urushlari va jahon iqtisodiyotidagi beqarorlik fonida ShHT mamlakatlari o‘rtasidagi sanoat hamkorligi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar ulkan inson salohiyati va tabiiy resurslarni birlashtirib, barqaror ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirish va bir-birini to‘ldiruvchi sanoatni rivojlantirish imkoniyatiga ega.

Sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish texnologik mustaqillikni mustahkamlaydi, eksport va investitsiya imkoniyatlarini kengaytiradi, tashqi bozorlarga qaramlikni kamaytiradi - bu ayniqsa global ta’minotdagi uzilishlar va resurslar va texnologiyalar uchun raqobat kuchaygan sharoitda muhim ahamiyatga ega.
2025 yil holatiga ko’ra, ShHT mamlakatlari dunyo aholisining qariyb 47 foizini (3,6 milliard kishi) tashkil etadi, ulardan 60 foizi mehnatga layoqatli odamlardir, bu sanoat o’sishi uchun muhim manbadir.
2024-yilda tashkilot aʼzolarining umumiy yalpi ichki mahsuloti jahon miqyosidagi 30 foizga yetdi, tashqi savdo aylanmasi esa 100 dan ortiqga oshdi. Eksport hajmi jahon eksportining qariyb 20% ni tashkil etdi, bunda Xitoy (3,5 trillion dollar), Hindiston (442 milliard dollar) va Rossiya (386 milliard dollar) yetakchilik qilmoqda. ShHTga aʼzo mamlakatlarning qoʻshma korxonalari va sanoat kooperatsiyasiga yoʻnaltirilgan investitsiyalar hajmi 120 milliard dollardan oshdi , bu esa innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish va mintaqada qoʻshimcha qiymat zanjirlarini rivojlantirishga xizmat qildi.
Joriy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat iqtisodiyot ko‘lamini, balki ShHTga a’zo mamlakatlarning keng sanoat salohiyatini ham aks ettiradi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda Xitoy elektronika, mashinasozlik va kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda etakchi hisoblanadi va mamlakat sanoat ishlab chiqarishi jahon hajmining 28% dan ortig’ini tashkil qiladi.
Rossiya katta va xilma-xil resurs bazasiga ega bo’lib, global metallurgiya, neft-gaz sektori va mudofaa sanoatida muhim rol o’ynaydi va global tabiiy resurslar eksportining qariyb 12 foizini ta’minlaydi.
Farmatsevtika, axborot texnologiyalari va to’qimachilik sohasida sezilarli o’sish Hindiston namoyish etdi . Bu hududlarda mamlakat eksport hajmini har yili 15-20 foizga oshiradi.
Dunyodagi eng yirik neft va gaz zahiralariga ega bo’lgan Eron yiliga 2 million barreldan ortiq neft eksport qiladi va mamlakat yalpi ichki mahsulotining salmoqli ulushini (taxminan 15%) tashkil etuvchi rivojlanayotgan neft-kimyo sanoatiga ega .
O’z navbatida, Belarus yirik mashinasozlik majmuasi va traktorlar, yuk mashinalari va qishloq xo’jaligi texnikasi ishlab chiqarishi bilan mashhur - bu tovarlar eksporti yiliga taxminan 3,5 milliard dollarni tashkil qiladi.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida tog‘-kon sanoati va qayta ishlash sanoati jadal rivojlanmoqda. Qozog‘iston uran va misning eng yirik eksportchilaridan biri bo‘lib, 2024 yilda mamlakatda sanoat ishlab chiqarish hajmi 7 foizga oshdi. Qirg‘iziston va Tojikiston elektr energiyasi ishlab chiqarish va tog‘-kon sanoatini kengaytirib, har yili 5-6 foiz barqaror o‘sishni namoyish etmoqda . Turkmaniston gaz sanoati salohiyatini kengaytirib, yiliga 60 milliard m3 gaz eksport qiluvchi asosiy gaz eksportchisi bo‘lib qolmoqda .
Shu bilan birga, 2022-yildan boshlab ShHTga aʼzo mamlakatlar sanoat kooperatsiyasiga oid tashabbuslarni mohiyatan muhokama qilish va ilgari surish, buni yakuniy hujjatlarda qayd etishni taʼkidlash muhim.
Samarqanddagi sammitda (2022) Tashkilot ishtirokchilari ShHTga a’zo davlatlar ishbilarmon doiralari o’rtasida sanoat kooperatsiyasini rag’batlantirish dasturi qabul qilindi .
Bishkek sammitida (2023) ShHT korxonalarining xalqaro bozorlarda raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan texnologik innovatsiyalar va sanoatdagi ilg‘or tajriba almashish uchun qo‘shma platformalar yaratish tashabbusi ma’qullandi .
Bundan tashqari, yakuniy hujjatlarda ishlab chiqarish zanjirlarini integratsiyalash va mamlakatlar oʻrtasida logistika taʼminotini optimallashtirishga qodir boʻlgan klaster va transchegaraviy sanoat majmualarini rivojlantirish muhimligi taʼkidlandi. Shu nuqtai nazardan, ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va uglerod izlarini kamaytirishga qaratilgan “yashil” sanoat yo‘laklarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Bundan tashqari, 2024-yilda davlat rahbarlarining Ostonadagi uchrashuvida istiqbolli sanoat loyihalarini , xususan, mashinasozlik, elektronika va kimyo sanoatini moliyalashtirish uchun qo‘shma investitsiya fondini tashkil etish g‘oyasi qo‘llab-quvvatlandi. Ushbu jamg’arma innovatsion ishlanmalarni va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishni rag’batlantirish, shuningdek, o’zaro manfaatlarga asoslangan sanoat kooperatsiyasini mustahkamlash uchun mo’ljallangan.
Shunday qilib, qabul qilingan tashabbuslar, sanoat kooperatsiyasiga yuqori qiziqish va sanoat infratuzilmasining mavjudligi ShHTga aʼzo mamlakatlar oʻrtasidagi sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, Rossiya va Xitoy energetika, kimyo, metallurgiya va texnologiya kabi strategik sohalarda hamkorlikni faol rivojlantirmoqda. Eng yirik qoʻshma loyiha – SIBUR va Sinopec tomonidan qurilgan Amur gaz-kimyo majmuasi 2027 yilga borib yiliga 2,7 million tonnagacha polimer ishlab chiqaradi va dunyodagi eng yiriklaridan biriga aylanadi.
Rossiya-Xitoy hamkorligi doirasida yuqori texnologiyali sanoatni rivojlantirishga qaratilgan qo‘shma texnoparklar tashkil etilmoqda. Ular orasida Changchun Xitoy-Rossiya fan va texnologiyalar parki, Xitoy -Rossiya innovatsion parki va AKT, sun’iy intellekt va robototexnika sohasidagi tadqiqot tuzilmalari joylashgan Skolkovodagi Yuqori texnologiyalar markazi bor.
Farmatsevtika sohasida joriy yilning may oyida Guanchjouda birinchi Xalqaro biotibbiyot va farmatsevtika instituti tashkil etildi - Rossiya va Xitoyda laboratoriyalarga ega o’quv va ilmiy markaz.
Hindistonda Gamaleya markazi ishtirokida tashkil etilgan Sputnik V vaktsinasini birgalikda ishlab chiqarish (Rossiya) farmatsevtika kompaniyalari bilan Dr. Reddy’s Laboratories va Hetero Biopharma umumiy ishlab chiqarish salohiyati yiliga 100 million dozadan ortiq. Loyiha biotexnologiya sohasidagi Rossiya-Hindiston hamkorligining eng yirik namunalaridan biriga aylandi.
Bundan tashqari, Eron neft va gaz sohasida Xitoy va Rossiya bilan faol hamkorlik qiladi. Xitoy Abadan neftni qayta ishlash zavodini modernizatsiya qilishga 2 milliard yevrodan ortiq sarmoya kiritdi, bu esa neftni qayta ishlash hajmini 70 foizga oshirdi. Rossiya Eronning gaz loyihalariga yana 8 milliard dollar sarmoya kiritishni rejalashtirmoqda, shundan 5 milliard dollarga yaqini allaqachon kelishuvlarda ko‘zda tutilgan.
“Buyuk tosh" Xitoy-Belarus sanoat parki Belarus va Xitoy o’rtasidagi sanoat hamkorligining eng yirik va muvaffaqiyatli namunalaridan biridir. Pekin bunga deyarli 1,3 milliard dollar sarmoya kiritgan. 2025-yil oxirigacha 5 mingga yaqin ish o‘rni, jumladan, IT-mutaxassislari uchun ham yaratish rejalashtirilgan. Bu yuqori texnologiyali va innovatsion ishlab chiqarishlarni rivojlantirish, xorijiy sarmoyalarni jalb etishda muhim platforma bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shu nuqtai nazardan shuni ta’kidlash kerakki, Rossiya, Xitoy va Hindiston ShHTning asosiy iqtisodiyotlari sifatida Markaziy Osiyoda sanoatlashtirish va rivojlanishni qo’llab-quvvatlashda muhim rol o’ynaydi. Bu davlatlar energetika, mashinasozlik, transport va kimyo sanoati kabi sohalarda qo‘shma loyihalarni faol qo‘llab-quvvatlab, mintaqaning sanoat salohiyatini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Xitoy Qozogʻiston (Xorgos Sharqiy darvozasi sanoat parki), Qirgʻiziston (Birlik sanoat zonasi) va Tojikistondagi (Soʻgʻd sanoat parki) sanoat zonalari va O’zbekistondagi “Djizak” industrial parkiga ham investisiya kiritmoqda.
Ayni vaqtda, “Djizak” sanoat zonasi Markaziy Osiyoda yagona BYD Uzbekistan zavodiga ega bo’lib, mintaqadagi sanoat salohiyatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu loyihalar “Bir makon, bir yo’l” tashabbusi doirasida amalga oshirilmoqda va mintaqada sanoat rivoji hamda transport infratuzilmasini yaxshilashga xizmat qilmoqda.
Xitoy O’zbekistonda ham qayta tiklanuvchi energiya sektorida faol ishtirokchi. 2023 yilda Xitoy bilan birgalikda 4,8 GVt quvvatga ega quyosh va shamol elektr stantsiyalari qurish bo’yicha loyihalarga kelishuvlar imzolandi.
Shu urinda, Xitoyning China Gezhouba Group kompaniyasi 350 million dollarlik bo’lgan quyosh elektr stantsiyalarining birinchi navbat qurilishini yakunladi. Umumiy quvvati 1000 MVtni tashkil etadi.
Qirg’izistonning Chuy viloyatida 100 MVt quvvatga ega quyosh elektr stansiyasini qurishni boshladi . Loyiha amalga oshirilishi natijasida 500 ga yaqin ish o‘rni yaratiladi. Tojikistonda Xitoyning davlatga qarashli Datang korporatsiyasi So’g’d viloyatida quvvati 500 MVt bo’lgan quyosh elektr stansiyasini qurish niyatida.
Rossiya, o’z navbatida, neft-gaz sektoridan qishloq xo’jaligi, kimyo va avtomobil sanoati yo’nalishidagi hamkorlikni diversifikatsiya qilmoqda. Qozog‘istondagi muhim loyihalar qatorida 500 gektar maydonda issiqxona pomidorini yetishtirish , 1,7 milliard dollarlik investitsiyalar, EuroChem kompaniyasi tomonidan 1 milliard dollarlik o‘g‘itlar ishlab chiqarish , “Tatneft” kompaniyasi tomonidan 274 million dollarlik avtomobil shinalari ishlab chiqarish bor .
Rossiya boshqa davlatlar bilan ham faol hamkorlik qilmoqda. Masalan, joriy yilning avgust oyi boshida 7-Qirg‘iziston-Rossiya iqtisodiy forumi doirasida aviatsiya, sanoat, transport, qishloq xo‘jaligi, raqamli iqtisodiyot, ta’lim, ommaviy axborot vositalari va mahsulot yetkazib berish sohalarida umumiy qiymati qariyb 270 million dollarlik 30 ga yaqin shartnoma imzolandi.
Hindiston Markaziy Osiyo bilan farmatsevtika sohasidagi hamkorlikni faol rivojlantirmoqda, mahalliy dori vositalari ishlab chiqarish va ularni eksport qilishga sarmoya kiritmoqda. Viloyatda Hindistonning Sun Pharma, Doktor Reddi laboratoriyalari, Cipla va boshqalar kabi yetakchi kompaniyalari ishtirokida generik va vaksinalar ishlab chiqarish bo‘yicha bir qancha qo‘shma korxonalar allaqachon faoliyat ko‘rsatmoqda.
Shu bilan birga, Hindiston IT-sohasida malaka oshirish uchun 6,5 mingga yaqin o‘rin va mintaqa davlatlaridan kelgan talabalar va mutaxassislar uchun 1,5 ming stipendiya ajratdi. Bu mamlakatlarning barchasida IT markazlari ham ochilgan. Hindistonning eng yirik loyihalari qatorida: Qirgʻiziston togʻlarida biotibbiyot ilmiy-tadqiqot markazi, Tojikistondagi Varzob-1 GESini rekonstruksiya qilish va Turkmanistondagi Sanoat oʻquv markazi.
ShHT doirasida sanoat kooperatsiyasi faol kun tartibiga qaramasdan, keyingi rivojlanishga to‘sqinlik qilayotgan muammolar va cheklovlar mavjud. Ayniqsa:
Birinchidan, cheklangan transport va logistika aloqasi . Ayrim davlatlar oʻrtasida yetarli darajada rivojlanmagan logistika (masalan, Hindiston va Afgʻoniston orqali Markaziy Osiyo oʻrtasida) savdo aylanmasini cheklaydi. Hindistondan Eronga va undan keyin Markaziy Osiyo mintaqasiga yuk tashish uchun muhim bo‘lgan Chabahor porti loyihasi sekinlik bilan amalga oshirilmoqda. 2018-yilda boshqaruvni o‘tkazish bo‘yicha kelishuvga qaramay, infratuzilmani to‘liq joylashtirish rejadan orqada qolmoqda.
Ikkinchidan, texnik standartlar va tartibga solish rejimlari o’rtasidagi muvofiqlashtirishning yo’qligi . Sanoatda yagona me’yoriy-huquqiy bazaning yo’qligi ishlab chiqarish zanjirlarini birlashtirishni qiyinlashtiradi. Misol uchun, mashinasozlik sohasida Xitoy, Rossiya va Hindiston o’rtasidagi xavfsizlik va sertifikatlash standartlaridagi farqlar yuqori aniqlikdagi uskunalarni birgalikda ishlab chiqish va etkazib berishga to’sqinlik qiladi.
Uchinchidan, rivojlanish darajasidagi farqlar va texnologik to’siqlar. ShHT doirasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, texnologik qoloqlik (ayniqsa, Markaziy Osiyo mamlakatlarida), malakali kadrlar va infratuzilmaning yetishmasligi bo‘yicha jiddiy farqlar saqlanib qolmoqda. Bu texnologik va logistika to’siqlarini keltirib chiqaradi, kam rivojlangan a’zolarning etakchi kuchlarga bog’liqligini oshiradi, shuningdek, investitsiyalar, infratuzilma va inson kapitalidagi farqlar tufayli qo’shma loyihalarni amalga oshirish va mintaqaviy ishlab chiqarish zanjirlarini shakllantirishni murakkablashtiradi.
To’rtinchidan, moliyaviy cheklovlar va zaif sarmoya integratsiyasi. Shanxay hamkorlik tashkiloti Taraqqiyot bankining to‘liq faoliyat ko‘rsatmasligi va banklararo moliyalashtirishning past darajasi yirik infratuzilma va sanoat loyihalarini ishga tushirishni qiyinlashtiradi. 2024 yilda Bankni tashkil etish tashabbusi yana muhokama qilindi, biroq uni ishga tushirish bo‘yicha aniq qarorlar qabul qilinmadi.
Umuman olganda, ShHT doirasida sanoat kooperatsiyasini samarali rivojlantirish hozirgi muammolarni yengishda tizimli yondashuvni talab qiladi. Bunga texnik standartlarni uyg’unlashtirish, moliyaviy vositalarni ishlab chiqish, intellektual mulkni himoya qilish va logistika integratsiyasini chuqurlashtirish kiradi - global raqobat sharoitida sanoat kooperatsiyasi sur’atlarini saqlab qolishning asosiy chora-tadbirlari.
Bu borada ShHTning o‘zagini tashkil etuvchi Markaziy Osiyo davlatlari alohida rol o‘ynashi mumkin. Muhim tabiiy resurslari va rivojlanayotgan infratuzilmasi bilan ular nafaqat sanoat kooperatsiyasi uchun mustahkam resurs bazasi, balki uzoq muddatda tashkilotning asosiy sanoat markaziga aylanishga qodir.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda shuni ta’kidlash joizki, joriy yil sentabr oyi boshida Tyanszin shahrida bo‘lib o‘tadigan ShHT davlat rahbarlarining navbatdagi uchrashuvi Yevroosiyo makonida sanoat kooperatsiyasini mustahkamlash va innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan qo‘shma loyihalarni amalga oshirishning keyingi ustuvor yo‘nalishlari va aniq mexanizmlarini belgilash imkonini beradi.

Shavkat Alimbekov,
Markaziy Osiyo xalqaro instituti yetakchi ilmiy xodimi