Transkaspiy yo‘nalishi va SHHT: O‘zbekistonning mustahkamlanayotgan o‘rni va istiqbollari

Jahon savdosi va logistikasidagi global o‘zgarishlar sharoitida Markaziy Osiyo mamlakatlari yangi transport yo‘nalishlarini shakllantirishda hal qiluvchi bo‘g‘inga aylanmoqda. Ular orasida Xitoy, Markaziy Osiyo, Kaspiy dengizi, Kavkaz va so‘ngra Yevropani bog‘laydigan Transkaspiy yo‘nalishi alohida ahamiyat kasb etmoqda.

Markaziy Osiyoning qoq markazida joylashgan O‘zbekiston tarixan shimoldagi qo‘shnilariga qaram bo‘lgan davlatdan yangi transqit’aviy yo‘laklarning asosiy tuguniga aylanib bormoqda.
Ushbu o‘zgarish jarayonini ikkita asosiy omil belgilaydi: Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT)dagi faol ishtirok va Transkaspiy yo‘lining strategik ahamiyati. Ularning uyg‘unligi O‘zbekistonning mintaqaviy va xalqaro mavqeyini mustahkamlash uchun noyob imkoniyatlar yaratadi.
O‘zbekiston uchun Transkaspiy yo‘nalishi Kaspiy dengizi portlari va Janubiy Kavkaz mamlakatlari orqali Turkiyaga olib boradigan qo‘shimcha logistika yo‘lini ochadi. Keyinchalik u savdo geografiyasini kengaytirib, Yevropa bozorlariga chiqish imkonini beradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston butun Yevroosiyo mintaqasini qamrab oluvchi yangi quruqlik va multimodal transport yo‘laklarini rivojlantirish hamda mavjudlarini zamonaviylashtirish bo‘yicha faol amaliy qadamlar qo‘ymoqda.
Eng istiqbolli loyihalar orasida Xitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekiston va O‘zbekiston - Afg‘oniston - Pokiston temir yo‘l magistrallarini qurish mavjud.
Transkaspiy yo‘nalishining SHHT infratuzilmasi bilan uyg‘unlashuvi natijasida butun Yevroosiyoni qamrab oladigan yangi multimodal transport yo‘laklari tarmog‘ini barpo etish uchun zamin yaratilmoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, muhim qo‘shimcha
O‘zbekiston uchun Transkaspiy yo‘nalishiga Transafg‘on temir yo‘l loyihasi (O‘zbekiston - Afg‘oniston - Pokiston) hisoblanadi.
Ikki yo‘nalishning o‘zaro to‘ldirilishi (Transkaspiy va Transafg‘on) mamlakatni Sharq va G‘arb, Shimol va Janubni bog‘lovchi mintaqaning haqiqiy "transport markazi"ga aylantirishga imkon beradi.
Ular orasida quyidagi yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
"Janubiy Osiyo mamlakatlari - Afg‘oniston - Markaziy Osiyo - Janubiy Kavkaz (Qora dengiz portlari) - Yevropa Ittifoqi "Xitoy - Markaziy Osiyo - Kavkaz - Yevropa."
2024-yilda bo‘lib o‘tgan SHHT sammitida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Ostona shahrida yetakchilar uchrashuvida so‘zga chiqib, yaxlit va o‘zaro bog‘langan transport-tranzit tizimini shakllantirish zarurligini, shuningdek, transport-logistika loyihalarini uyg‘unlashtirish bo‘yicha iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish dolzarbligini ta’kidladi.
Transkaspiy yo‘nalishini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar natijasida so‘nggi 5 yil ichida O‘zbekiston va Yevropa o‘rtasida Kaspiy dengizi orqali tashilgan yuklar hajmi 4 barobar oshdi.
2025-yilning birinchi yarim yilligida O‘zbekiston Respublikasining Kaspiy dengizi orqali eksport-import yuk tashish hajmi (Turkiya, Yevropa, Janubiy Amerika, Afrika mamlakatlari va boshqa mintaqalar yo‘nalishida) qariyb 500 ming tonnani tashkil etdi, bu esa o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 7 foizga ko‘pdir.
Xitoy va Rossiya kabi yirik davlatlar, shuningdek, Markaziy Osiyo mamlakatlari, Hindiston, Pokiston va Eronni birlashtirgan Shanxay hamkorlik tashkiloti O‘zbekiston uchun o‘z transport tashabbuslarini ilgari surish maqsadida ideal maydon hisoblanadi.
Savdo-iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish va milliy transport yo‘laklarining raqobatbardoshligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi tomonidan xalqaro quruqlik transport yo‘nalishlarini rivojlantirish bo‘yicha amaliy chora-tadbirlar majmuasi amalga oshirilmoqda, xususan, 5430 km uzunlikdagi "Xitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekiston - Turkmaniston - Eron - Turkiya" yo‘nalishi bo‘ylab Yevropa portlariga chiqish imkoniyati yaratilmoqda.
Mazkur yo‘nalish quruqlik transport turlaridan foydalangan holda eng istiqbolli transport yo‘laklaridan biri hisoblanadi. Yo‘nalish rivojlangan temir yo‘l infratuzilmasiga ega bo‘lib, bu Qashqar shahridan (XXR) Turkiyaga va undan Yevropa mamlakatlariga chiqadigan temir yo‘l transporti orqali yuklarni yetkazib berishni tashkil etish imkonini beradi.
Bundan tashqari, Turkmaniston va Qozog‘iston orqali an’anaviy yo‘llardan tashqari, Eron, Pokiston va janubiy portlar bilan muqobil aloqalar yo‘llari ishlab chiqilmoqda.
Kaspiy dengizida o‘z flotini yaratish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda, bu esa yuklarni yetkazib berishni tezlashtirish va logistika zanjiri ustidan nazoratni qo‘lga kiritish imkonini beradi.
Raqamli integratsiyaga, xususan, kechikishlar va byurokratiyani tubdan qisqartira oladigan elektron transport hujjatlarini joriy etish, bojxona tartib-qoidalarini birxillashtirish kabi jarayonlarga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Transkaspiy yo‘nalishi yuklarni tashish hajmini oshirish uchun katta salohiyatga ega, biroq uning boshqa yo‘nalishlarga nisbatan jozibadorligi ko‘p turli transport vositalaridan foydalanish zarurati va infratuzilmaning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bog‘liq to‘siqlar tufayli cheklanmoqda.
SHHT, o‘z navbatida, ulkan loyihalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan siyosiy platforma, xavfsizlik mexanizmlari va moliyalashtirish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Ushbu ikki yo‘nalishning muvaffaqiyatli uyg‘unlashuvi nafaqat O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligi va taraqqiyotini mustahkamlaydi, balki uni sifat jihatidan yangi bosqichga - mintaqaviy ishtirokchidan Markaziy Osiyoning kelajagini ko‘p jihatdan belgilaydigan Yevrosiyo siyosati va iqtisodiyotining muhim subyektiga aylantiradi.

Ildar Yaushev,
O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligining
Transport va logistikani rivojlantirish muammolarini o‘rganish markazi
boshqarmasi bosh mutaxassisi