Ўзбекистоннинг ШҲТ темир йўл лойиҳаларидаги етакчи ташаббуслари

Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг навбатдаги саммити арафасида минтақада барқарор транспорт инфратузилмасини ривожлантириш масаласи алоҳида долзарблик касб этмоқда. Бугунги кунда транспорт йўлаклари шунчаки логистика йўналишлари эмас, балки нафақат юклар, балки ўзаро ишонч, иқтисодий ҳамкорлик ва минтақавий барқарорлик ҳаракатланадиган стратегик артериялардир.

ШҲТнинг ҳар бир саммитида транспорт-коммуникация соҳасидаги ҳамкорлик масалаларига анъанавий равишда устувор эътибор қаратилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ШҲТнинг Остонадаги аввалги 24-саммитида сўзлаган нутқида минтақалараро алоқаларни мустаҳкамлаш учун яхлит ва ўзаро боғланган транспорт-транзит тизимини шакллантириш зарурлигини алоҳида таъкидлаган эди.
Қизил денгиз ва Шарқий Европада геосиёсий беқарорлик кучайиб бораётган шароитда Марказий Осиё орқали "Европа - Хитой" ва "Европа - Жанубий Осиё" йўналишлари бўйича муқобил, ишончли қуруқлик йўлларини барпо этиш зарурати биринчи ўринга чиқмоқда.
Шу нуқтаи назардан, нафақат инфратузилмани ривожлантириш, балки транспорт-логистика ташаббусларини бошқа халқаро ва минтақавий тузилмалар билан мувофиқлаштириш муҳим вазифага айланмоқда. Булар қаторига Иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти (ИҲТ), Форс кўрфази араб давлатлари ҳамкорлик кенгаши, Евроосиё иқтисодий иттифоқи (EОИИ), Жануби-Шарқий Осиё давлатлари уюшмаси (АСЕАН) ва бошқаларни киритиш мумкин. Бундай мувофиқлаштириш ШҲТ мамлакатлари ва ҳамкор давлатлар учун янги имкониятлар яратадиган самарали, ўзаро боғлиқ йўналишларни шакллантиришга имкон беради.
Давлатимиз раҳбари бир неча бор таъкидлаганидек, қўшма транспорт лойиҳаларини амалга ошириш иқтисодий интеграцияга, савдо алоқаларини кенгайтиришга ва минтақанинг глобал транспорт тизимидаги мавқейини мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Ушбу саъй-ҳаракатларда темир йўл инфратузилмасини ривожлантириш алоҳида аҳамият касб этади. ШҲТ ташкил этилганидан буён транспорт соҳасини, айниқса, темир йўл тармоғини ривожлантиришга устувор эътибор қаратиб келмоқда. Бу алоҳида эътибор темир йўл транспортини аъзо давлатлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни мустаҳкамлаш, савдо ҳажмини ошириш ва туризмни ривожлантиришнинг асосий омилга айлантирди.
Ўзаро боғлиқ транспорт тармоғи минтақада иқтисодий интеграцияни мустаҳкамлаш ва аъзо мамлакатларнинг рақобатбардошлигини оширишда ҳал қилувчи роль ўйнамоқда. Ҳозирги кунда ШҲТ мамлакатларининг темир йўл тармоғи умумий узунлиги 348,3 минг километрни ташкил этиб, шундан 60 фоиздан ортиғи (210,2 минг км) электрлаштирилган. Бу тармоқ орқали йилига тахминан 8,2 миллиард тонна юк ташилади, юк айланмаси 7,5 триллион тонна-километр, йўловчи айланмаси эса деярли 1 424 миллиард йўловчи-километрга етади.
Денгизга чиқиш имкониятига эга бўлмаган Марказий Осиё мамлакатлари учун темир йўл асосий ва энг ишончли транспорт тури ҳисобланади. Бугунги кунда минтақадаги барча юк ва йўловчи ташишларнинг 80 фоиздан кўпроғи айнан шу транспорт турига тўғри келади. Географик жойлашуви, иқлим барқарорлиги ва юқори энергия самарадорлигини инобатга олган ҳолда, темир йўл транспорти минтақани жаҳон савдо-транспорт тизимларига қўшишнинг асосий воситаси бўлиб қолмоқда.
Яқин хорижий давлатлар орасида Ўзбекистоннинг савдо айланмасининг катта қисми Хитой, Россия ва Қозоғистон билан амалга оширилади. 2025 йилнинг биринчи ярим йиллигида ушбу мамлакатлар билан товар айирбошлашнинг умумий улуши тахминан 40 фоизни ташкил этди: Хитой - 18,2 фоиз, Россия - 16,1 фоиз, Қозоғистон - 5,9 фоиз. Кейинги ўринларда Туркия 3,6 фоиз ва Корея Республикаси 2,2 фоиз улуш билан жойлашган.
Россия ва Қозоғистон Ўзбекистоннинг етакчи савдо ҳамкорлари мақомини сақлаб қолмоқда. Бу давлатларнинг Ўзбекистон билан савдодаги юқори улуши тарихий алоқалар, географик яқинлик ҳамда барқарор транспорт ва алоқа тармоқлари билан боғлиқ.
Бу эса, ўз навбатида, халқаро ва минтақавий тузилмалар орасида ШҲТ мамлакатларининг Ўзбекистон ташқи савдо ҳамкорлигида етакчи ўрин эгаллашини таъминлайди.
Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистон Жанубий Осиё ва Осиё-Тинч океани минтақаси йўналишидаги йўлларни фаол равишда хилма-хиллаштирмоқда. Ўзбекистон стратегик темир йўл лойиҳаларини амалга оширишда хорижий ҳамкорлар билан ҳамкорлик қилмоқда. Ушбу лойиҳалар нафақат мамлакатнинг транзит салоҳиятини оширади, балки унинг Марказий Осиёнинг логистика маркази сифатидаги ўрнини ҳам мустаҳкамлайди.
Ўзбекистоннинг ШҲТ доирасидаги темир йўл лойиҳаларидаги етакчи ташаббуслари нуқтаи назаридан "Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон" ва "Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон" янги магистралларини қуриш бўйича стратегик лойиҳалар алоҳида аҳамият касб этмоқда.
"Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон" темир йўлининг тўлиқ кўламли қурилиши бошланди. Унинг қарийб 40 фоизи туннеллар ва кўприклар орқали ўтади - бу минтақадаги техник жиҳатдан энг мураккаб лойиҳалардан биридир.
"Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон" лойиҳасига келсак, Афғонистон ва Покистонлик ҳамкорлар билан биргаликда бутун Евросиё учун стратегик аҳамиятга эга бўлган лойиҳанинг тўлиқ техник-иқтисодий асосномасини ишлаб чиқиш бўйича уч томонлама доиравий келишув имзоланди.
"Хитой - Қирғизистон - Ўзбекистон" темир йўли ШҲТ транспорт тизимида муҳим ўрин тутади, чунки:
 Хитой учун Марказий Осиё ва Европага энг қисқа қуруқлик йўналишини яратади, бу эса ҳаддан ташқари юкланган йўналишларга босимни камайтиради;
 Қирғизистон халқаро магистралларга тўғридан-тўғри чиқиш имкониятига эга бўлади ва транзит марказига айланади;
 Ўзбекистон учун Хитой бозорига муқобил йўналиш ҳамда Афғонистон ва Покистон орқали Европа ва Жанубий Осиёга кириш имконияти очилади;
 ШҲТнинг бошқа мамлакатлари учун йўл деярли 1000 км га қисқаради, харажатлар 30-40 фоизга камаяди ва логистика тезлашади.
ШҲТ доирасидаги интеграция масалаларига эътибор қаратадиган бўлсак, минтақа давлатлари ўртасидаги темир йўл алоқаларининг тўлиқ ривожланишига тўсиқ бўлаётган бир қатор муҳим чекловларни таъкидлаш зарур.
Биринчидан, бугунги кунда ШҲТ мамлакатларининг темир йўллари ҳамон парчаланган ҳолатда қолиб, ягона тармоққа бирлаштирилмаган. Хитойдан Европага Қозоғистон ва Россия инфратузилмаси орқали ўтувчи қуруқлик йўналишлари, шунингдек, Озарбайжон, Грузия, Туркия ва Каспий денгизи орқали мултимодал ташишлардан фойдаланган ҳолда (темир йўл ва автомобиль транспортини қўллаган ҳолда) муқобил йўналишлар мавжуд.
Бироқ, ШҲТ минтақаси доирасида Европа Иттифоқи ва Жанубий Осиё мамлакатлари, хусусан, Покистон ва Ҳиндистон ўртасида тўлақонли темир йўл алоқалари йўқ. Бу ҳолат ўзаро савдонинг ривожланишини сезиларли даражада чеклайди ва Евроосиёнинг йирик иқтисодиётлари ўртасидаги иқтисодий интеграцияни секинлаштиради.
Иккинчидан, ШҲТ доирасида халқаро транспорт йўлакларини шакллантириш жараёнида аъзо давлатларнинг меъёрий-ҳуқуқий базалари ўртасидаги номувофиқлик билан боғлиқ муаммолар ҳамон сақланиб қолмоқда. Асосий тўсиқлар қаторига темир йўл транспортида ташиш ҳужжатларининг ягона стандартлари йўқлиги, шунингдек, темир йўл излари кенглиги ва ҳаракатланувчи таркиб ўлчамларининг мос келмаслиги каби сезиларли техник тафовутлар киради.
Шуни таъкидлаш лозимки, юқорида қайд этилган муаммоларни бартараф этиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ШҲТ саммитларида илгари сурган ташаббусларини амалиётга татбиқ этиш мақсадида, Ўзбекистон бир қатор чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Бу тадбирлар, хусусан, аъзо мамлакатларнинг глобал ишлаб чиқариш занжирларига чуқур интегратсиялашувини таъминлаш, рақамли технологиялар ва сунъий интеллектни жадал жорий этишга қаратилган бўлиб, ШҲТ доирасида темир йўл ташкилотларининг роли ва мақомини кучайтириш учун хизмат қилади.
Хусусан, Ўзбекистон миллий темир йўл компанияси ШҲТ мамлакатларининг темир йўл маъмуриятлари билан ҳамкорликда "ШҲТ аъзо давлатлари темир йўллари раҳбарларининг учрашуви" мавжуд платформасини "ШҲТ мамлакатлари темир йўл маконларини интегратсиялаш кенгаши"га айлантириш бўйича фаол иш олиб бормоқда.
Ушбу ташаббус доирасида бутун Евросиё минтақасини қамраб оладиган янги қуруқлик транспорт йўлакларини шакллантириш ва мавжудларини ривожлантириш бўйича амалий қадамлар қўйилмоқда.
Хусусан, гап "Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон – Туркманистон – Эрон - Туркия – Европа" ҳамда Ҳинд океани портларига чиқиш имконини берадиган "МДҲ мамлакатлари – Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон" каби стратегик аҳамиятга эга бўлган йўналишлар ҳақида бормоқда.
Ўзбекистон ШҲТнинг навбатдаги саммити олдидан бутун минтақанинг узоқ муддатли ва ўзаро манфаатли ривожланишига қаратилган барқарор, ўзаро боғлиқ ва очиқ транспорт тизимини шакллантиришга тайёрлигини яна бир бор намоён этмоқда.
Кенгаш Дирекциясининг бош қароргоҳи Тошкентда жойлашиши режалаштирилган. Унинг қошида ШҲТ ҳудудида транспорт-логистика инфратузилмасини рақамлаштириш жараёнининг муҳим бўғинига айланадиган Рақамли транспорт хизматлари халқаро марказини ташкил этиш ҳам кўзда тутилган.
Юқорида келтирилган барча ташаббуслар, шубҳасиз, минтақанинг транспорт-логистика салоҳиятини мустаҳкамлайди, Европа, МДҲ, Осиё-Тинч океани минтақаси ва Жанубий Осиё мамлакатлари ўртасидаги савдони ривожлантиради.
Шу мақсадда Ўзбекистон ички транспорт инфратузилмасини жадал суръатда такомиллаштирмоқда: темир йўлларни электрлаштириш давом эттирилмоқда, ҳаракатланувчи таркиб янгиланмоқда, юқори тезликдаги магистраллар тармоғи кенгайтирилмоқда, хусусан, алоҳида юқори тезликдаги Тошкент линиясининг техник-иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш ишлари олиб борилмоқда.

Дилдора Ибрагимова,
Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлиги қошидаги
Транспорт ва логистикани ривожлантириш муаммоларини
ўрганиш маркази Бошқармаси бошлиғи