Янги Ўзбекистон, ҳатто мураккаб тарихий мерос шароитида ҳам, янада адолатли ва шаффоф тизимга интилмоқда

Ўзбекистон 1991 йилда мустақилликка эришгандан сўнг узоқ вақт давомида постсовет мамлакатларига хос бўлган марказлаштирилган бошқарув тизими унсурларини сақлаб қолди. Бироқ, 2016 йилдан бошлаб мамлакатда жамиятни демократлаштириш, коррупция даражасини пасайтириш ва фуқаролар иштирокини яхшилаш учун шароит яратишга қаратилган таркибий ислоҳотлар билан боғлиқ янги тараққиёт босқичи бошланди.
Ислоҳотларнинг амалга оширилиши нафақат аҳолининг турмуш даражасини ошириш зарурати каби ички муаммолар билан, балки мамлакатнинг жаҳон иқтисодиётига қўшилиши ва халқаро майдондаги обрўсини мустаҳкамлаш истаги билан ҳам боғлиқ. Бу ислоҳотлар ҳам илмий доираларда, ҳам сиёсий таҳлилчилар ўртасида фаол муҳокама қилинмоқда.
2016 йилдан бошлаб Ўзбекистон институтсионал ўзгаришларнинг изчил стратегиясини кўрсатиб келмоқда. Тошкент давлат университети профессори А.А. Абдуллаевнинг фикрича, "мамлакат жамият ҳаётининг барча соҳаларини тубдан модернизация қилишга қаратилган мисли кўрилмаган ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар марказида турибди."
Замонавий Ўзбекистоннинг асосий йўналиши сиёсий тизимни изчил демократлаштириш ҳисобланади. Парламент ваколатларини кенгайтириш ва кўппартиявийлик тизимини шакллантириш - бу шунчаки расмий қадамлар эмас, балки чуқур институтсионал ўзгаришлардир.
Бугунги кунда ислоҳотларнинг асосий йўналиши Ўзбекистонда янада адолатлироқ тузумга ўтиш бўлиб, бу давлат бошқаруви тизимидаги ислоҳотлардан бошланмоқда. Оммавий ҳуқуқ соҳасидаги мутахассис, профессор Х. Исломхўжаев таъкидлашича, марказлаштиришни чеклаш асосий вазифалардан бири ҳисобланади, бу эса ҳудудларга янада мустақил қарорлар қабул қилиш имконини беради. Бу ўз навбатида ҳудудларнинг муаммоларни ҳал қилиш ва давлатнинг очиқ бошқарувини шакллантириш бўйича мустақиллигини янада чуқурроқ кенгайтириш имконини яратади.
Шунингдек, давлат бошқарувини такомиллаштиришда электрон ҳукуматнинг жорий этилиши ҳам муҳим аҳамият касб этди. Бу қадам давлат хизматларининг шаффофлигини ошириб, фуқаролар учун улардан фойдаланишни янада қулайлаштирди. С. Каримовнинг тадқиқотларига кўра, электрон хизматлар ўзаро муносабатларнинг кўп босқичларида инсон омилини бартараф этиб, коррупция даражасини пасайтириш имконини берди. З. Ўлмасхўжаевнинг таъкидлашича, "Электрон ҳукумат" - бу фуқаролар манфаатларини ҳисобга олувчи давлат бошқарувининг ташкилий шакли бўлиб, у давлат ҳокимияти органлари томонидан аҳолига хизмат кўрсатиш, ахборот-коммуникация технологияларини қўллаган ҳолда давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари фаолиятининг очиқлиги ҳамда шаффофлигини таъминлашга қаратилган.
Бу соҳадаги давлат бошқарувининг ўзига хос ривожланиши "Samsung" компаниясининг бош бошқарувчиси Жунг Хен Чанг томонидан ҳам таъкидланди: "Ўзбекистонда электрон ҳукумат тизими жуда тез суръатлар билан ривожланмоқда. Бу мамлакатда инновацион технологияларнинг ривожланиши ва уларнинг барча фаолият соҳаларига жорий этилишининг яққол ифодасидир".
Шундай қилиб, туб ўзгаришлар ва шу каби янгиликлар жорий этилиши давлат ҳокимиятининг очиқлик сиёсатини амалга ошириш имконини берди. Янги сиёсат давлат органларидан жамият олдида мунтазам ҳисобот беришни талаб этмоқда. Жамоатчилик эшитувлари ва қонун лойиҳаларини муҳокама қилиш майдонларининг жорий этилиши бошқарувда фуқаролар иштирокини кучайтирмоқда.
Шубҳасиз, давлатнинг адолат ва шаффофликка интилишида коррупцияга қарши курашиш алоҳида аҳамият касб этади. С.М.Раҳимовнинг фикрича, коррупция адолатли жамият қуришнинг асосий тўсиқларидан биридир. Ушбу муаммога қарши курашиш мақсадида Ўзбекистонда Коррупцияга қарши курашиш миллий стратегияси қабул қилинди ҳамда Коррупцияга қарши курашиш бўйича махсус агентлик ташкил этилди.
Шунингдек, "Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида"ги қонуннинг қабул қилиниши ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ушбу қонун қуйидаги устувор йўналишларни белгилаб берди:
• Коррупцияга қарши курашиш механизмларини кенгайтириш
• Мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини ошириш
• Даромадларни эълон қилишнинг шаффоф тизимини яратиш.
Шунингдек, адолатли ва шаффоф суд тизимини яратиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳуқуқшунослик фанлари профессори Д.Суюнова самарали суд тизими адолатли жамиятнинг пойдевори эканлигини таъкидлайди.
Судларнинг мустақиллигини ошириш. Ижро этувчи ҳокимиятнинг судьялар корпусига таъсирининг камайиши ва кадрлар соҳасидаги ислоҳотларнинг амалга оширилиши одил судлов учун янада тенг имкониятлар яратди.
Ушбу мақсадни таъминлаш учун қонун ҳужжатларига қуйидаги асосий ўзгартиришлар киритилди:
1. "Судлар тўғрисида"ги Қонун (2021 йилдаги янги таҳрири)
• Суд ҳокимияти мустақиллигини кучайтириш
• Электрон одил судловни жорий этиш
• Суд муҳокамаларининг тортишувчилик хусусиятини кенгайтириш
2. Жиноят-процессуал кодексига ўзгартиришлар
• Жиноят қонунчилигини инсонпарварлаштириш
• Гумон қилинувчилар ва айбланувчиларнинг ҳуқуқлари кафолатларини кучайтириш
• Судда маслаҳатчилар иштирокини жорий этиш
3. "Суд тизимида фуқаролар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонун
• Ҳуқуқларни суд орқали ҳимоя қилишни кенгайтириш
• Одил судловдан фойдаланишни соддалаштириш
• Бепул юридик ёрдам кўрсатишни жорий этиш
Ушбу фаолият судгача ва суд босқичларида адолатни сезиларли даражада ошириш имконини берди. Судьяларнинг ўз фаолиятларида мустақиллиги ва фақат қонунга бўйсуниши сезиларли даражада кенгайтирилди. Шунингдек, кўплаб замонавий ҳуқуқшунос олимлар суд тизимини такомиллаштиришнинг муҳимлигини таъкидлаб, шундай дейдилар: "Суд тизимини модернизация қилиш нафақат техник ўзгаришлар, балки янги ҳуқуқий маданиятни шакллантиришдир. Рақамли технологиялар ва суд ишларини юритишнинг тортишув тамойилини жорий этиш одил судловга бўлган ёндашувларни тубдан ўзгартирмоқда".
Шундай қилиб, давлатда адолатли жамият қуриш йўлида суд тизимини такомиллаштиришнинг муҳим аҳамияти ва ролини таъкидлаш лозим.
Ўзбекистоннинг адолатли ва шаффоф тузилмага интилиши мамлакат тараққиётидаги муҳим қадамдир. Амалга оширилган ислоҳотлар аллақачон сезиларли натижалар берди, бироқ уларнинг барқарорлигини таъминлаш учун институтларни мустаҳкамлаш, фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий маданиятни ривожлантириш бўйича ишларни изчил давом эттириш зарур.
Бинобарин, Ўзбекистоннинг тараққиёти мураккаб тарихий мерос шароитида ҳам адолат ва шаффофликка асосланган жамият қуриш мумкинлигини кўрсатиб, бошқа мамлакатлар учун ибрат бўла олади.

Сардоржон Зокиров,
жиноят-процессуал ҳуқуқи кафедраси ўқитувчиси
Тошкент давлат юридик университети,
E-mail: sl.zokirov@gmail.com